Pan Dzhons, vlasnyk khutora «Didivshchyna», pozachynyav na nich kurnyky, ta buv zanadto na pidpytkakh, shchob ne zabuty takozh zakryty i dirky, kudoyu vylazyly kury. Krugh svitla, yakyj kydala likhtarnya pana Dzhonsa, tantsyuvav z kintsya v kinets', koly vin pokhytuyuchys' prokhodyv podvir'yam. Khvytsnuvshy raz — drughyj, vin skynuv cherevyky bilya zadn'ogho vkhodu, khyl'nuv ostannyu sklyanku pyva z bochky, shcho stoyala v posudnij i popryamuvav u lizhko, zvidky vzhe rozdavalos' smachne khropinnya pani Dzhons.

Yak til'ky svitlo u spal'ni poghaslo, po vs'omu obijstyu pochalasya metushnya ta lopotinnya. Shche v den' rozijshlasya chutka pro te, shcho staromu Markovi, premijovanomu knurovi seredn'oyi biloyi porody, ostann'oyi nochi prysnyvsya dyvnyj son, ta shcho vin bazhaye rozpovisty pro n'ogho inshym tvarynam. Usi domovylys' zibratysya v velykij kluni, yak til'ky pan Dzhons zovsim znykne z obriyu. Starogho Marka (tak jogho zavzhdy vsi nazyvaly, khoch na vystavtsi vystupav vin pid imenem «Krasa Vilinghdonu») tak ghlyboko povazhaly na khutori, shcho kozhna tvaryna rado poghodylasya vtratyty ghodynu snu, aby til'ky pochuty jogho slova.

V odnomu kintsi velykoyi kluni, niby na pidvyshchenomu pomosti, lezhav uzhe major. Vin vyghidno roztashuvavsya na pidstelenij solomi, pid likhtarneyu, shcho zvysala zi svoloka. Bulo jomu dvanadtsyat' rokiv i za ostannij chas vin duzhe potovshchav, ta vse zh buv shche svyneyu velychn'oyi postavy, z rozumnym ta dobrozychlyvym vyghlyadom, ne zvazhayuchy na te, shcho jomu nikoly ne spylyuvaly ikliv. Davnen'ko vzhe tvaryny pochaly prybuvaty i rozsadzhuvatys', kozhna na svij sposib. Spershu pryjshlo troye sobak: Murko, Lys'ko, Brovko, potim svyni, shcho posidaly pered samym pomostom. Kury pozasidaly na pidvikonnyakh, gholuby purkhnuly azh na krokvy, korovy ta vivtsi polyaghaly za svyn'my i pochaly remygaty. Ghnidko ta Konyushyna, dvoye robochykh konej, uvijshly razom, stupayuchy duzhe pomalu i stavlyachy shyroki volokhati kopyta nezvychajno oberezhno, shchob ne nastupyty na yakus' malu tvarynku, mozhe prykhovanu v solomi. Konyushyna bula ghladka materyns'kogho vyghlyadu kobyla, shcho vikom nablyzhalasya vzhe do serednikh lit; pislya chetvertogho loshaty vzhe ne povernuvsya yij yiyi strunkyj stan. Bokser buv khudobyna veletens'ka, majzhe visimnadtsyat' p'yadej zavvyshky, a syloyu dorivnyuvav dvom zvychajnym konyam. Bila smugha, shcho prykrashuvala, nadavala jomu dosyt' tupogho vyghlyadu; ta j u dijsnosti vtoropnist' jogho bula daleko ne nadzvychajna, za te jogho zaghal'no povazhaly za stijkist' kharakteru i neobmezhnu pratsezdatnist'. Za kin'my pryjshla bila koza Dereza iz oslom Beniyaminom. Beniyamin buv najstarshoyu tvarynoyu na khutori, z najghirshym vid usikh nastroyem. Vin zridka vidzyvavsya, khiba til'ky na te, shchob vyslovyty yakes' tsynichne zavvzhennya; tak, napryklad, chasto kazav, shcho dijsno Ghospod' dav jomu khvist na te, shchob vidghanyatysya vid mukh, ale shcho vin by buv bil'sh radyj, koly b migh obijtys' bez khvosta i bez mukh. Yedynyj z usikh tvaryn na khutori, vin nikoly ne smiyavsya. Koly zh jogho pytaly chomu tse tak, vin, zvychajno, vidpovidav, shcho ne bachyt' nichogho takogho z chogho mozhna bulo b smiyatys'. A v tim vin buv shchyro viddanyj Bokserovi, khoch do ts'ogho yavno ne pryznavavsya. Vony, zvychajno, provodyly nedil'ni dni udvokh na malomu vyghoni za sadkom, de skubly travytsyu pobich sebe, zavzhdy movchky.

Obydva koni til'ky shcho polyaghaly, yak u klunyu vvijshov cheridkoyu vyvodok kachat — syrit, shcho vtratyly matir; vony stykha pikaly i perekochuvalysya to syudy, to tudy, shukayuchy za mistsem de b yikh nikhto ne rozdushyv.

Konyushyna tak poklala svoyu velyku noghu, shcho zbuduvala nenache mur dovkola nykh. Kachata ukublylysya za tsiyeyu okhoronoyu i shvydko pozasynaly. V ostannyu khvylynu uvijshla, dribtsyuyuchy manizhno, zi shmatkom tsukru v zubakh Marichka, durnen'ka gharna kobyla biloyi masty, shcho tyaghala bidku pana Dzhonsa. Vona zajnyala mistse v perednikh ryadakh, ta pochala koketlyvo pomakhuvaty biloyu ghryvoyu, spodivayuchys' prytyaghty uvaghu do chervonykh strichok, zapletenykh u neyi. Ostann'oyu z usikh pryjshla kishka; vona stala rozdyvlyatysya, yak zvychajno, za najteplishym kutkom i nakinets' vmostylasya pomizh Boksera i Konyushynu.

Tam vona i promurkotila vdovoleno tsilu Markovu promovu, ne slukhayuchy ani slova z togho, shcho vin kazav.

Usi tvaryny buly vzhe prysutni; brakuvalo til'ky Mojseya, pryruchenogho kruka, shcho spav na zherdtsi za zadnim vkhodom. Koly Marko pobachyv, shcho vsi vzhe vyghidno roztashuvalysya i napruzheno chekaly, vidkashel'nuv ta pochav:

«Tovaryshi, vy chuly vzhe pro dyvnyj son, shcho prysnyvsya meni tsiyeyi nochi. Ta do snu povernusya zghodom. Spochatku khochu razkazaty pro shchos' inshe. Ne dumayu, tovaryshi, shchob meni dovelosya probuty mizh vamy shche baghato misyatsiv, i tomu vvazhayu za obov'yazok peredaty vam pered smertyu tu mudrist', shcho yiyi zdobuv. Zhyttya moye bulo dovghe, mav ya baghato vil'nogho chasu dlya mirkuvan', koly lezhav samotnij u khlivi i na moyu dumku mozhu skazaty, shcho rozumiyu pryrodu zhyttya na tsij zemli ne ghirshe, yak khoch yaka tvaryna, shcho zhyve zaraz. Os' pro shcho khotilos' by vam rozkazaty.

Otzhe, tovaryshi, yaka pryroda ts'ogho nashogho zhyttya? Ghlyan'mo jomu vvichi. Zhyttya nashe nuzhdenne, povne vys lazhnogho trudu ta korotke. Prykhodymo na svit; pashi, shcho nam dayut', vystachaye yakraz na te, shchob dukh nash ne pokynuv tila, a tykh zpomizh nas, khto pratsezdatnyj, prymushuyut' pratsyuvaty do ostann'ogho atomu nashykh syl. Yak til'ky nashij prydatnosti prykhodyt' kinets', nas neghajno z oghydlyvoyu zhorstokistyu zakolyuyut'. Nemaye v Anghliyi tvaryny, yaka znala b shcho take shchastya, abo dozvillya, koly yij mynuv rik vid narodzhennya. Nemaye v Anghliyi tvaryny, shcho bula b vil'na. Zhyttya tvaryny — nestatok i nevolya. Os' yaka chysta pravda.

Ta chy tse prosto chastyna pryrodn'ogho poryadku? Chy vono tomu tak, shcho nasha krayina taka bidna i ne mozhe zabezpechyty prystojnogho zhyttya tym, khto v nij zhyve? Ni, tovaryshi, u tysyachu raziv ni! Zemlya anghlijs'ka rodyucha, a pidsonnya laghidne; vona spromozhna zapevnyty dostatnye prokharchuvannya kudy bil'shij kil'kosti tvaryn yak tsi, shcho zaraz na nij prozhyvayut'. Os' tsej nash khutir migh by sam utrymuvaty desyatok konej, dvadtsyat' koriv, sotni ovets' — usi vony moghly b zhyty v dostatkovi ta z ghidnistyu, shcho majzhe perekhodyt' mezhi nashoyi teperishn'oyi uyavy. Chomu zh todi zhyvemo dali u tsykh nuzhdennykh umovakh? Tomu, shcho majzhe tsilist' vyroblenykh nashoyu pratseyu vartostej kradut' u nas lyuds'ki istoty. Os' de, tovaryshi, vidpovid' na vsi nashi problemy. Mozhna vmistyty yikh v odnomu slovi — Lyudyna. Lyudyna tse nash odynokyj, spravzhnij vorogh. Usun'te lyudynu zi stseny i todi vy nazavzhdy vykorinyly prychynu gholodu i perevtomy.

Lyudyna — odynoke stvorinnya, shcho spozhyvaye, ne vyroblyayuchy. Vona ne daye moloka, ne nese yayets', vona zaslaba na te, shchob tyaghty plughy, vona ne vmiye bighty dosyt' shvydko, shchob khapaty krilykiv. A prote vona panuye nad tvarynamy. Vona syluye yikh pratsyuvaty, vona viddaye yim neobkhidnyj minimum, shcho ne daye yim zaghynuty gholodnoyu smertyu, a reshtu zakhovuye dlya sebe. Nash trud obroblyaye zemlyu, cherez nash ghnij vona staye rodyucha, ta vsezhtaky nemaye nikogho takogho pomizh nas, khto buv by vlasnykom choghonebud' krim svoyeyi vlasnoyi shkury. Korovy, shcho vas bachu pered soboyu, skil'ky tysyach ghaloniv moloka daly vy za ostannij rik? A shcho stalosya z tsym molokom, shcho povynno bulo ghoduvaty vashi kripki telyata? Kozhna najmensha kraplya jogho potekla u ghorlyanku nashykh voroghiv. A vy, kury, skil'ky nanesly yayets' za ostannij rik? A skil'ky vy vysydily kurchat iz tsykh yayets'? Usya reshta pishla na rynok, shchob prynesty ghroshi Dzhonsovi ta jogho najmytam. A ty, Konyushyno, skazhy, de ti chotyry loshata, shcho yikh porodyla, shcho povynni buly b buty tobi pidporoyu ta vidradoyu na staromu viku? Kozhne prodaly, yak til'ky jomu spovnyvsya rik — niodnogho z nykh ne pobachyly bil'she. Shcho ty distala kolynebud' v naghorodu za tvoyi chotyry pologhy ta uves' tvij trud na nyvakh, krim skupo vidmiryanoyi pashi ta stoyanky?

Ta navit' v ts'omu nuzhdennomu zhyttyu, shcho jogho vedemo, ne dovodyt'sya osyaghnuty pryrodn'ogho tryvannya. Shcho do mene, ya ne narikayu, buvshy odnym iz shchaslyvykh. Meni bil'she yak dvanadtsyat' rokiv; ya bat'ko ponad chotyr'okhsot ditej. Take pryrodnye zhyttya svyni. Ta nema tvaryny, shchob yij naprykintsi vdalos' unyknuty zhorstokogho nozha. Ne myne rik i kozhen iz vas, kabany — ghodovantsi, shcho sydyte peredo mnoyu, viddast', kuviknuvshy v ostannye, svoye zhyttya na kolodi. Usikh nas chekaye tse strakhittya — koriv, svynej, kurej, ovets', usikh. Navit' dolya konej i sobak ne lipsha za nashu. V toj samyj den', koly tvoyi velyki m'yazy vtratyat' sylu, Dzhons prodast' tebe, Ghnidku, konorizovi, shcho pererizhe tobi ghorlyanku i vyvaryt' iz tebe stravu dlya khortiv. A sobakam, koly vony stayut' stari vzhe i bezzubi, Dzhons pryv'yazuye tseghlu do shyyi i topyt' yikh u najblyzhchomu stavku.

Chy ne staye todi prozorym, mov kryshtal', shcho zlo u nashomu zhytti pokhodyt' vid tyranstva lyuds'kykh istot? Pozbud'mosya til'ky Lyudyny, i vytvir nashoyi pratsi stane nashoyu vlasnistyu. Majzhe za den' moghly b my staty baghatymy ta vil'nymy. Shcho nam dlya ts'ogho robyty? Numo, trudimosya den' i nich, dusheyu j tilom, nad povalennyam lyuds'kogho rodu! Os' mij zaklyk vam, tovaryshi: bunt! Ne znayu koly tsej bunt pryjde, tse mozhe statysya za tyzhden' abo j za sotnyu rokiv, ale znayu, tak pevno, yak bachu otsyu solomu v sebe pid noghamy, shcho ranishe chy piznishe spravedlyvist' peremozhe. Khaj na protyazi korotkogho chasu, shcho ostavsya vam dlya zhyttya, poghlyad vash bude spryamovanyj na tsyu khvylynu. Ta persh za vse, perekazhit' tsej mij zaklyk tym, khto prybude pislya vas, shchob pryjdeshni pokolinnya vely borot'bu azh do kintsevoyi peremoghy.

Pam'yatajte, tovaryshi, khaj vasha rishuchist' bude nepokhytna. Niyake mirkuvannya ne smiye zvesty vas na manivtsi. Ne slukhajte nikoly, koly vam kazatymut', shcho v lyudyny i tvaryny spil'ni Interesy, shcho dobrobut odnogho iz nykh, tse dobrobut drughogho. Tse vse brekhni. Lyudyna ne sluzhyt' interesam zhodnogho stvorinnya krim sebe. A mizh namy tovaryshi, khaj bude povna yednist', povna druzhnist' v borot'bi. Usi lyudy — voroghy. Usi tvaryny — tovaryshi.»

V tsej ment schynylasya zhakhlyva bucha. Pidchas promovy Marka chotyry velyki shchuri vypovzly iz nir i posidaly na zadkakh, pryslukhayuchys' do neyi. Naraz sobaky pomityly yikh, i til'ky shvydkyj plygh u nory vryatuvav shchuram zhyttya. Marko pidnis ratytsyu, vtykhomyryuyuchy zbory.

«Tovaryshi, — skazav vin, — tut vynykla sprava, shcho yiyi treba bulo vyrishyty. Chy dyki stvorinnya, taki yak shchuri i krilyky, — nashi druzi, chy nashi voroghy? Piddajmo tse pid gholosuvannya. Ya stavlyu zboram zapyt: chy shchuri druzi?»

Gholosuvannya vidbulos' neghajno i Znachna bil'shist' poghodylas' na te, shcho shchuri druzi. Znajshlysya til'ky chotyry inodumtsi: troye sobak ta kishka, shcho, yak potim vyyasnylos', gholosuvala na obokh bokakh. Marko prodovzhuvav:

«Nebaghato meni ostayet'sya skazaty. Ya til'ky povtoryuyu: pam'yatajte zavzhdy prr obov'yazok buty voroghom do lyudyny i vsikh yiyi oblud. Use, shcho khodyt' na dvokh noghakh — vorogh. Use, shcho khodyt' na chotyr'okh noghakh, abo krylate — drugh. Pam'yatajte takozh, shcho v borot'bi z lyudynoyu nam ne mozhna staty podibnymy do neyi. Navit' koly peremozhete yiyi, ne perejmajte yiyi khyb. Zhodna tvaryna ne povynna zhyty v budynkovi, ni spaty v lizhku, ni nosyty odezhi, ni pyty alkogholyu, ni kuryty tyutyunu, ni dotorkatysya do ghroshej, ni zajmatysya torghovleyu. Usi lyuds'ki zvychky lukavi. Ta persh za vse zhodna tvaryna ne povynna znushchatysya z vlasnogho plemeny. Slabi j syl'ni, j prosti, usi my brattya. Zhodna tvaryna ne povynna vbyvaty drughoyi tvaryny. Usi tvaryny rivni.

A teper, tovaryshi, khochu rozkazaty vam pro mij son z ostann'oyi nochi. Tse buv son pro te, yak vyghlyadatyme zemlya, koly lyudyna shchezne iz neyi. Ta vin naghadav meni pro shchos' davno vzhe zabute. Pered baghat'ma rokamy, koly ya buv shche malym pidsvynkom, moya maty chasto spivala razom iz inshymy l'okhamy odniyeyi davn'oyi pisni, shcho z neyi vony znaly til'ky melodiyu ta try pershi slova. Ya znav melodiyu, buvshy dytynoyu, ta vona davno vzhe vyjshla meni z pam'yaty. Ale v ostannyu nich vona povernulasya u sni do mene. Shcho bil'she, povernulysya j slova pisni — slova, shcho yikh, ya peven, spivaly tvaryny davn'ogho mynulogho i shcho pro nykh zaghynula pam'yat' vid pokolin'. Khochu vam, tovaryshi, zaraz zaspivaty tsiyeyi pisni. Ya staryj, mij gholos khryplyj, ale koly ya navchu vas melodiyi, vy zmozhete yiyi spivaty lipshe pro sebe. Pisnya zvet'sya «Zviri Anghliyi».

Staryj Marko vidkashel'nuv i pochav spivaty. Yak vin sam buv zghadav, gholos v n'ogho buv khryplyj, ta spivav vin dosyt' dobre, a melodiya bula zvorushlyva, shchos' ne to «Klemyntajn» ne to «Lya Kukaracha». Slova zvuchaly:

Zviri Anghliyi, zviri Valiyi,
Zviri vsikh pidson', krayin,
Pro majbutnij vik shchaslyvyj
Slukhajte moyikh novyn.

Vreshti den' takyj nastane:
Lyuds'kyj shchezne zhyvoyid,
Anghliyi polya vrozhajni
Znatymut' lysh zviriv slid.

Shcheznut' kil'tsya z nashykh nizdriv,
Zbruya shchezne z nashykh plich,
Vshchent porzhaviyut' ostroghy,
Ne lyashchatyme bil'sh bych.

Vsi baghatstva neuyavni:
Lan yachmenyu, sad vyshen',
Konyushyna i pshenytsya
Stanut' nashymy v tsej den'.

Zayasniyut' nyvy Anghliyi,
Zbil'shyt'sya prozorist' vod,
Vitry laghidno poviyut'
V den' najbil'shoyi z svobod.

Khoch pomremo, zaky zijde,
Den' tsej — vsikh zmaghan' meta;
Z trudu konej, kurok, ghusok
Vstane volya nam svyata.

Spiv tsiyeyi pisni kynuv tvaryn u stan dykogho zbudzhennya. Zaky shche Marko dijshov do kintsya, vony pochaly spivaty yiyi pro sebe. Navit' najtupishi zpomizh nykh skhopyly melodiyu i deyaki slova, a yakshcho mova pro rozumnykh, takykh yak svyni j sobaky, to na protyazi dekil'kokh khvylyn vony vzhe vmily tsilu pisnyu napam'yat'. A todi, pislya nebaghat'okh vstupnykh prob, uves' khutir zalunav «Zviryamy Anghliyi» v moghutn'omu unisoni: korovy revly pisnyu, sobaky skavuchaly yiyi, vivtsi bleyaly yiyi, koni irzhaly yiyi, kachky kryakaly yiyi.

Vony buly tak zakhopleni, shcho prospivaly yiyi p'yat' raz pid ryad i Mabut' prodovzhuvaly b spiv usyu nich, koly b yim ne perervaly.

Na neshchastya, ghamir zbudyv pana Dzhonsa. Vin skochyv z lizhka, perekonanyj, shcho na podvir'ya prokralasya lysytsya; vkhopyv rushnytsyu, shcho zavzhdy stoyala v kutku jogho spal'ni, ta pustyv u temryavu nabij shrotu chyslo 6. Shrotovyny zarylysya v stini kluni i zbory pospishno rozijshlysya. Kozhen utik na svoye mistse spochynku. Ptytsi skochyly na sidala, tvaryny polyaghaly na solomu i uves' khutir umyt' potonuv u ghlybokim sni.

Mynulo try dni; staryj Marko pomer spokijno u sni. Tilo jogho pokhovaly kraj sadu.

Tse trapylos' na pochatku bereznya. U najblyzhchi try misyatsi mizh tvarynamy na khutori zhvavo rozvyvalas' tayemna diyal'nist'. Promova Marka vidkryla bil'sh vtoropnym iz nykh zovsim novyj poghlyad na zhyttya. Vony ne znaly koly spalakhne bunt, shcho jogho vishchuvav Marko; ne bulo zhodnoyi pidstavy prypuskaty, shcho tse stanet'sya shche za yikhn'ogho zhyttya; odne vony bachyly yasno: yikhnij obov'yazok buv ghotuvatysya do n'ogho. Zavdannya vchyty ta orghanizovuvaty inshykh prypalo zovsim pryrodn'o svynyam, shcho na zaghal'nyj poghlyad buly najrozumnishi z tvaryn. Mizh svyn'my vidznachalysya dva molodi knuri na im'ya Bilan ta Napoleon, yikh p. Dzhons ghoduvav na prodazh. Napoleon buv velykyj, dosyt' lyutyj na vyghlyad bakshers'kyj knur, odynokyj baksherets' na khutori; ne duzhe to ghovirlyvyj, zate (taka jshla pro n'ogho slava) duzhe rishuchyj. Bilan buv svynya zhvavisha za Napoleona, povorotnishyj v rozmovi ta bil'sh vynakhidlyvyj, khoch na zaghal'nu dumku mensh ghlybokoyi vdachi. Usi inshi svyni na khutori buly kabany — ghodovantsi. Najbil'sh vidomyj mizh nymy buv malyj tovstyj kaban na im'ya Kvikun; buv vin krughloshchokyj i klipav shchoraz ochyma; rukhy v n'ogho buly metki, gholos-pronyzlyvyj. Vin buv blyskuchyj promovets'. Koly jomu dovodylos' obghovoryuvaty yaku neleghku temu, vin mav zvychku pereplyghuvaty z boku na bik ta vertity khvostykom: tse vyghlyadalo yakos' duzhe perekonlyvo. Dekhto kazav, shcho Kvikun spromozhnyj chorne obernuty v bile.

Utr'okh vony rozrobyly Markove vchennya j zaminyly jogho u zavershenu systemu dumky pid nazvoyu tvarynizmu. Dekil'ka vechoriv na tyzhden', koly p. Dzhons uzhe spav, vony sklykaly tayemni zbory v kluni ta vykladaly inshym osnovy tvarynizmu. Spochatku dovodylos' pereboryuvaty baghato bezghluzdya ta bajduzhosty. Deyaki tvaryny bazikaly pro obov'yazok buty viddanymy Dzhonsovi, shcho pro n'ogho vony zghaduvaly yak pro «pana»; inshi robyly taki dytyachi zavvazhennya yak, napryklad: «p. Dzhons nas ghoduye. Yakby vin vidijshov, — my b pomerly z gholodu». Shche inshi stavyly taki zapyty: «navishcho turbuvatys', shcho bude pislya nashoyi smerty?», abo «yakshcho otoj Bunt i tak musyt' pryjty, to yaka todi rizhnytsya, chy pratsyuvaty nad jogho zdijsnennyam, chy ni?» Svynyam nasylu vdavalos' perekonaty yikh, shcho tsi poghlyady superechat' osnovam tvarynizmu. Najdurnishi zapyty z usikh stavyla bila kobyla Marichka. Pershyj zapyt, shcho jogho vona postavyla Bilanovi zvuchav: «Chy bude dali tsukor pislya Buntu?»

«Ni, — skazav Bilan tverdo. Na ts'omu khutori ne mayemo zasobiv dlya tsukrovogho vyrobnytstva. Krim ts'ogho, tsukor dlya tebe zajvyj. Matymem doskhochu vivsa ta sina».

«A chy dozvolyat' meni nosyty strichky u ghryvi? — pytala Marichka.

«Tovaryshko, — skazav Bilan, — otsi strichky, shcho do nykh ty tak pryvykla, — tavro nevoli. Chy ne mozhesh zrozumity, shcho svoboda varta bil'she nizh strichky?»

Marichka poghodylas', ta ne vyghlyadala na duzhe perekonanu.

Shche vazhchu borot'bu dovelosya svynyam zvesty z brekhnyamy, shcho yikh poshyryuvav osvoyenyj kruk Mojsej. Mojsej, osoblyvyj pestun p. Dzhonsa, buv shpyk i naklepnyk, ale j rozumnyj promovets'. Vin zapevnyav, shcho znaye pro isnuvannya tayemnychoyi krayiny, yaku zvut' Smoktuntsevoyu Ghoroyu i kudy prostuyut' usi tvaryny pislya smerty. Za slovamy Mojseya vona lezhala des' vghori u nebi u nevelykij vidstani vid khmar, ale poza nymy. Na Smoktuntsevij Ghori sim dniv u tyzhni nedilya, konyushyna roste krughlyj rik, a tsukor ta makukha zriyut' na zhyvoploti. Tvaryny nenavydily Mojseya za te, shcho bajdykuvav i rozkazuvav nebylytsi; prote deyaki zpomizh nykh viryly u Smoktuntsevu Ghoru i svynyam dovodylos' zavzyato sperechatysya, shchob perekonaty yikh, shcho take mistse zovsim ne isnuye.

Najvirnishymy yikhnimy uchnyamy buly dva yizdzhali koni, Ghnidko ta Konyushyna. Obom yim nadzvychajno vazhko prykhodylos' vydumaty shchos' samostijne, zate pryjnyavshy svynej sobi za uchyteliv, vony spryjmaly vse shcho ti yim ghovoryly i prostymy slovamy perekazuvaly tse inshym tvarynam. Vony buly nevidminno prysutni na tayemnykh zborakh u kluni i vely pered u spivi «Zviriv Anghliyi», shcho zavzhdy kinchav zbory.

Ta stalos' tak, shcho Bunt zaversheno znachno ranish ta z menshym zusyllyam, nizh khtonebud' peredbachav. U mynuli roky p. Dzhons, khoch i tverdoyi ruky pan, buv zdibnyj farmer, ale v ostannij chas pryjshly na n'ogho lykhi dni. Duzhe pidkosyla jogho vtrata ghroshej u naslidok yakoghos' pozvu i vin pochav pyty nad miru. Buvalo, neraz tsilymy dnyamy, prostyaghnuvshys' u foteli, vin chytav chasopysy, popyvav sobi ta prynaghidno ghoduvav Mojseya shkirkamy vid khliba, rozmochenymy v pyvi. Najmyty jogho buly linyvi ta nechesni, polya zarosly bur'yanom, na budynkakh zdalosya b vidnovyty pokrivlyu, zhyvoploty rosly zapushcheni, a tvarynam ne dostavalo pashi.

Nadijshov cherven'. Trava vzhe til'ky — til'ky chekala kosovytsi. Za den' do Ivana Kupala, bulo tse v subotu, p. Dzhons podavsya u Vilinghdon i tak upyvsya pid Chervonym Levom, shcho povernuv azh u nedilyu v poluden'. Najmyty vydoyily koriv urantsi ta pishly polyuvaty na krilykiv, ne podbavshy naghoduvaty tvaryn. P. Dzhons povernuvsya dodomu i zrazu ligh spaty na kanapi u vital'ni, zakryvshy lytse «Novynamy Svitu»; tym-to, koly povechorilo, tvaryny vse shche buly nenaghodovani. Nareshti, yim terpets' uvirvavsya, kotras' iz koriv vylamala roghom dveri vid komory, a todi kozhne sobi pochalo braty pashu iz zasikiv. Yakraz u tsyu khvylynu p. Dzhons prosnuvsya. Vmyt' opynyvsya vin razom iz svoyimy chotyr'ma najmytamy u komori. V rukakh u nykh buly batoghy, vony shmaghaly nymy kudy popalo. Ta vyterpity tse znushchannya bulo vzhe ponad sylu gholodnykh tvaryn. Khoch pered tym mizh nymy ne bulo niyakoyi zmovy, vony, yak odyn, kynulys' na svoyikh muchyteliv. Dzhons ta jogho najmyty naraz pobachly, shcho yikh z usikh bokiv butsayut' ta khvytsayut'. Vony zovsim vtratyly panuvannya nad polozhennyam. Dosi nikoly ne dovodylos' yim pomichaty takoyi povedinky mizh tvarynamy; tomu tsej raptovyj zryv sered istot, shcho yikh vony zvykly luptsyuvaty ta muchyty doskhochu, spovnyv yikh majzhe bozhevil'nogho perelyaku! Cherez dekil'ka khvylyn vony pokynuly sproby boronytys' i nakyvaly p'yatamy. A za myt' usi p'yat' tikaly shchosyly po dorozi, shcho vela do bytogho shlyakhu. Tvaryny peremozhno ghnalys' za nymy.

Pani Dzhons vyzyrnula kriz' vikno spal'ni, pobachyla shcho diyet'sya, zhburnula naspikh trokhy majna u podorozhnyu torbu ta vyslyznula iz khutora kriz' inshyj vykhid. Mojsej skochyv iz zherdky ta, gholosno kryachuchy, purkhnuv za neyu. Tymchasom tvaryny proghnaly Dzhonsa ta jogho najmytiv azh na shlyakh, i z ghryukom zakryly za nymy p'yatyzasuvni vorota. I tak, zaky tvaryny vstyghly dobre spokhvatytys', bunt buv uzhe uspishno zavershenyj: proghnaly Dzhonsa, a khutir «Didivshchyna» buv yikhnij.

Cherez dekil'ka pershykh khvylyn tvaryny ledve moghly poviryty v svoyu shchaslyvu dolyu. Pershym yikh vchynkom bulo promchatys' yurboyu dovkola khutora; vony nemov khotily upevnytys', shcho zhodna lyuds'ka istota ne khovalasya bil'she v jogho mezhakh. Pislya togho vony poghnalys' nazad do budynkiv, shchob vymesty ostannij slid nenavysnogho dzhonsovogho panuvannya. Syloyu rozbyly dveri do vozivni, shcho nakhodylas' na kintsi stayen'. i Vudyla, kil'tsya, lantsyughy na sobak, zhorstoki nozhi shcho nymy p. i Dzhons zvyk vykholoshchuvaty pidsvynkiv ta yaghnyat: use tse tvairyny pozhburlyaly v krynytsyu. Ghnuzdechky, nedouzdky, naochnyky, prynyzlyvi opalky, kynuto v oghon', de zghoralo usyake smittya na podvir'yi. Taka sama bula dolya batoghiv. Usi tvaryny pidskakuvaly z radoshchiv, bachuchy yak batoghy shchezayut' u polum'yi. Bilan kynuv takozh v oghon' strichky, shcho v yarmarkovi dni, zvychajno, prykrashuvaly kins'ki ghryvy ta khvosty.

«Strichky, — skazav vin, — treba vvazhaty za odezhu, pryznaku lyuds'koyi istoty. Usi tvaryny povynni khodyty gholi».

Pochuvshy tse, Ghnidko prynis malyj solom'yanyj chejby kapelyukh (nosyv vin jogho vlitku dlya okhorony vukh pered komashneyu) i zhburnuv jogho v polum'ya za reshtoyu predmetiv.

Za myt' tvaryny znyshchyly vse, shcho naghaduvalo yim p. Dzhonsa. Opislya Napoleon poviv yikh nazad u komoru i vydav usim podvijnu pajku zerna ta kozhnomu sobatsi po dva sukhari. A dali vony prospivaly «Zviriv Anghliyi» sim raziv pidryad, pislya chogho raztashuvalys' na nich i spaly yak nikoly shche dosi.

Na svitanku prokynuvshys', yak zvychajno, naghadaly sobi preslavnu podiyu, i vsi yak odyn pomchaly na pasovyshche. Projshovshy nevelychkyj shmat pasovyshchem, natrapyly na ghorbok, shcho z n'ogho vydno bulo majzhe na ves' khutir. Tvaryny metnulys' na vershok ghorbka i ghlyanuly na dovkillya, shcho lezhalo v prozoromu rankovomu osvitlenni. Tak, tse bulo yikhnye use, shcho til'ky moghly okhopyty poghlyadom, bulo yikhnye! U nestyami vid tsiyeyi dumky vony pidstrybuvaly dovkola, vid skhvyl'uvannya vysoko pidplyghuvaly v povitrya. Vony kachalys' u rosi, shchypaly puchechkamy solodku litnyu travu, zrushuvaly khvytsayuchy ghrudy chornozemu ta vdykhaly jogho baghati pakhoshchi. Potim podalysya na oghlyadyny us'ogho khutora. Dyvylysya v movchaznomu zakhoplenni na lany, na levady, na sad, na stavok, na chagharnyk. Zdavalos', nemov nikoly dosi ts'ogho vs'ogho ne bachyly; ta navit' i zaraz yim ne virylos', shcho tse vse yikhnya vlasnist'.

Opislya pomarsheruvaly cheredoyu nazad do obijstya i zatrymalys' movchazni pered dveryma pans'kogho budynku. Khoch vin buv takozh yikhnij, vony zhakhalysya vvijty v seredynu. Prote, zavaghavshys' na myt', Bilan z Napoleonom vidkryly dveri, pidvazhyvshy yikh plechyma. Tvaryny pochaly vkhodyty odne za odnym, stupayuchy z nezvychajnoyu oberezhnistyu, bo boyalys' shcho-nebud' porushyty. Perekhodyly na shpyn'kakh z kimnaty v kimnatu, rozmovlyayuchy boyazkym shepotom; z tryvozhnoyu shanoboyu dyvylys' vony na nejmovirni rozkoshi, na lizhka, pukhovi posteli, na dzerkala, na kanapu z kins'kogho volosu, na bryussel's'kyj kylym, na litoghrafiyu korolevy Viktoriyi, shcho vysila nad prymurkom u vital'ni. Koly vzhe skhodyly po skhodakh, vony raptom pomityly, shcho Marichky ne vydno. Dekhto z tvaryn zavernuly za neyu i vidkryly, shcho vona ostalas' u najpyshnishij spal'ni. Marichka vzyala shmatok blakytnoyi strichky z tualetnogho stolyka i derzhala yiyi proty plecha, nerozumno myluyuchys' z sebe pered lyustrom. Tvaryny provchyly yiyi suvoro, pislya chogho usi vyjshly zi spal'ni. Vertayuchys', vynesly z kukhni paru shynok, shchob spravyty yim pokhorony. Ghnidko vybyv kopytom dno z bochky pyva, shcho stoyala v posudnij: use inshe v domi ostalos' neporushenym. Na mistsi ukhvalyly odnogholosno rezolyutsiyu zberighaty pans'kyj budynok yak muzej. Usi poghodzhuvalys' na te, shcho zhodnij tvaryni ne vil'no tam zhyty.

Koly tvaryny posnidaly, Bilan ta Napoleon sklykaly yikh znovu.

«Tovaryshi, — skazav Bilan, — zaraz piv na s'omu; pered namy shche dovghyj den'. S'oghodni pochynayemo kosovytsyu. Ale ye shche insha sprava, shcho yiyi treba pered tym polaghodyty».

Tut svyni vidkryly, shcho na protyazi ostannikh tr'okh misyatsiv vyvchylys' chytaty j pysaty z starogho bukvarya dzhonsovykh ditsy, shcho jogho bulo vykynuly na smitnyk. Napoleon poslav po ghorshchyky z chornoyu i biloyu farboyu i poviv pered po dorozi do p yatyzasuvnoyi bramy, shcho vykhodyla na bytyj shlyakh. Potim Bilan (bo buv najlipshyj pysaka) uzyav kvach mizh ratytsi, zamalyuvav slova «Khutir Didivshchyna», shcho pyshalys' na ghorishn'omu zasovi bramy i na yikhnye mistse namalyuvav nadpys «Kolghosp Tvaryn»: taka mala buty nazva khutora na majbutnye. Pislya ts'ogho vony povernulys' na obijstya; Bilan z Napoleonom poslaly po drabynu i nakazaly prystavyty yiyi do zadn'oyi stiny velykoyi kluni. Vony poyasnyly, shcho zavdyaky pyl'nym studiyam za ostanni try misyatsi, svynyam poshchastylo skorotyty osnovy tvarynizmu do Semy Zapovidej. Otsykh Sim Zapovidej yakraz teper maly zapysaty na stini; vony stanovytymut' neporushnyj zakon, za yakym usi tvaryny v Kolghospi Tvaryn zhytymut' poviky. Bilan vyliz ne bez trudnoshchiv naverkh ta vzyavsya za robotu; na dva shchabli nyzhche stoyav Kvikun i derzhav ghorshchyk z pobillyu. Zapovidi buly napysani na vymashchenij d'oghtem stini velykymy bilymy literamy, shcho yikh mozhna bulo prochytaty na vidstani trydtsyaty yardiv. Os' yak vony zvuchaly:

1. Use, shcho khodyt' na dvokh noghakh — vorogh.

2. Use, shcho khodyt' na chotyr'okh noghakh, abo krylate — drugh.

3. Khaj zhodna tvaryna ne nosyt' odezhi.

4. Khaj zhodna tvaryna ne spyt' u lizhku.

5. Khaj zhodna tvoryna ne p'ye alkogholyu.

6. Khaj zhodna tvaryna ne vbyvaye inshoyi tvaryny.

7. Usi tvaryny rivni.

Zapovidi napysani buly duzhe chitko; litery buly usyudy postavleni pravyl'no, til'ky zamist' «drugh» vyjshlo «durgh», a zhyvotyk odnogho z «s» vypnuvsya u nepravyl'nyj bik. Dlya povnogho zrozuminnya Bilan prochytav use vgholos. Usi tvaryny kyvaly gholovamy na znak povnoyi zghody. Rozumnishi z pomizh nykh zrazu zh pochaly vyvchaty zapovidi napam'yat'.

«A teper, tovaryshi, — vyghuknuv Bilan, kydayuchy kvacha na zemlyu, — na lugh. Khaj bude spravoyu chesty Dlya nas zvezty sino shvydshe nizh tse bulo mozhlyve dlya Dzhonsa ta jogho najmytiv.

Ta v tsyu khvylynu try korovy, shcho vid deyakogho chasu vyghlyadaly mov nesvoyi, pochaly gholosno mukaty. Mynula vzhe doba, yak yikh v ostannye vydoyeno: u kozhnoyi vym'ya ledve — ledve ne lopalosya. Podumavshy trokhy, svyni poslaly po dizhky i vydoyily koriv dosyt' uspishno, bo yikhni ratytsi buly dobre prystosovani do tsiyeyi diyi. Nezabarom stoyalo p'yat' dizhok pinystogho, baghatogho na smetanu moloka; bil'shist' tvaryn pryghlyadalysya do nykh z pomitnym zatsikavlennyam.

«Shcho stanet'sya z usim tsym molokom?» — spytav khtos'. «Dzhons chasto dolyvav trokhy moloka do nashoyi zamishky» — skazala odna iz kurok.

«Oblyshte moloko, tovaryshi! — ghuknuv Napoleon, — stayuchy poperedu dizhok. Pro tse podbayut'. Kosovytsya kudy vazhlyvisha. Tovarysh Bilan povede pered. Ya myttyu pryjdu za vamy. Vpered, tovaryshi! Sino zhde.» Otzhe tvaryny pochvalaly ghurtom na levadu, shchob pochaty kosovytsyu; a koly povernulys' u vechori, to pokazalos', shcho moloko shchezlo.

Yak vony ne karalysya i ne uprivaly, shchob til'ky zvezty sino! Zate yikhni zusyllya uvinchalysya uspikhom, bo zbir buv nespodivano baghatyj.

Neraz pratsya buvala vazhka. Pryladdya bulo prystosovane dlya lyuds'kykh istot, a ne dlya tvaryn; krim ts'ogho nikhto z tvaryn ne migh vzhyvaty pryladu, yakshcho toj vymaghav stoyannya na zadnikh noghakh i tse bula velyka nevyghoda. Ale svyni, yak vyyavylos', buly taki rozumni, shcha yim udavalos' obmynuty usyaki trudnoshchi. A vzhe koni, to znaly kozhnu p'yad' polya; vony znaly yak kosyty i ghromadyty znachno lipshe vid Dzhonsa ta jogho najmytiv. Svyni po suti ne pratsyuvaly, til'ky keruvaly i doghlyadaly inshykh. Z oghlyadu na yikhni vyshchi znannya, yim ghodylos' perejnyaty provid. Ghnidko j Konyushyna zapryaghalysya, zvychajno, do zhnyvarky chy ghromadilky (zajva rich zghaduvaty, shcho v tsi dni obkhodylos' bez vudyl i uzdechok) i vperto stupaly po polyu vpered i nazad, a za nymy khodyla svynya, pokrykuyuchy «ghajta, vjo, tovaryshu», abo «tpru, vis'ta, tovaryshu,» zalezhno vid potreby. I kozhna tvaryna, azh do najmenshoyi, brala uchast' v pratsi pry pereghortanni sina i u vozovytsi. Navit' kachky i kury pratsyuvaly tyazhko — uves' den' bighaly syudy-tudy pid pekuchym sontsem i nosyly malen'ki vikhti sina u dz'obakh. Nakinets' vyyavylos', shcho kosovytsya zabrala yim na dva dni menshe chasu, nizh, buvalo, Dzhonsovi ta jogho najmytam. Shche bil'she, tse buv najbaghatishyj zbir z usikh, shcho yikh dosi bachyv khutir. Nichogho ne zmarnovano: ghostryj zir kachok ta kurok poznakhodyv use azh do ostann'oyi steblyny. I zhodna tvaryna v kolghospi ne vkrala navit' pryghorshchi.

Use tse lito pratsya v kolghospi vidbuvalas', mov khid kolishchatok v ghodynnyku. Tvaryny nikoly navit' ne uyavlyaly sobi, shcho mozhut' buty taki shchaslyvi: kozhen shmatok stravy buv teper vyraznoyu nasolodoyu, bo tse bula spravdi yikhnya strava, vyroblena nymy na vlasnyj vzhytok, a ne nadilyuvana, mov mylostynya, zavydyushchoyu pans'koyu rukoyu. Vidkol'y lyuds'ki istoty — chuzhoyidy pishly sobi ghet', kozhnomu distavalos' bil'she yizhi, bulo bil'she dozvillya, khoch tvarynam brakuvalo shche dosvidu. Zustrichalys' vony z chyslennymy trudnoshchamy: napryklad, piznishe, koly zzhaly zbizhzhya, dovelos' yim vytoptaty zerno pradavnim robom i vyduty polovu viddykhom, bo v kolghospi ne bulo molotilky — ale svynyachyj rozum i Ghnidkovi velychezni m'yazy zavzhdy znakhodyly vykhid iz polozhennya. Ghnidko vyklykav zaghal'nyj podyv. Shche za chasiv Dzhonsa buv vin robitnyk pyl'nyj, ale teper skydavsya skorish na tr'okh konej nizh na odnogho; buly dni, koly zdavalosya, shcho vsya robota v kolghospi spochyvaye na jogho moghutnikh plechakh. Vid ranku do vechora vin to tyaghnuv, to popykhav, zavzhdy tam, de bulo najvazhche. Vin domovyvsya z odnym iz pivniv, shchob toj budyv jogho rankom na piv ghodyny ranishe yak inshykh, i zaky pochynavsya zvychajnyj trudovyj den', vin zakhodzhuvavsya dobrovil'no bilya yakoghos' zavdannya, de pomich bula najbil'sh potribna. Na kozhnu problemu, kozhen neuspikh u n'ogho bula odna vidpovid': «Pratsyuvatymu duzhche!» — vin yiyi pryjnyav yak svoyu osobystu prypovidku.

Ta pratsyuvaly vsi, vidpovidno do zdibnostej. Kachky j kury, napryklad, zaoshchadyly p'yat' bushliv zbizhzhya pidchas zhnyv, zbyrayuchy okremi zerna. Nikhto ne krav, nikhto ne remstvuvav na pajky; chvary, ghryznya, zazdroshchi, shcho buly normal'nymy prykmetamy zhyttya v davni dni, teper majzhe shchezly. Vid pratsi ne ukhylyavsya nikhto, abo majzhe nikhto. Pravda, Marichka nerado vstavala vrantsi i mala zvychku peredchasno pokydaty rabotu, bo, movlyav, kaminets' zaliz yij u kopyto. I shche povedinka kishky bula dosyt' svoyeridna. Shvydko pomityly, shcho koly treba bulo vykonaty yakus' pratsyu, kishky ni v yakyj sposib nikoly ne mozhna bulo najty. Vona znykala na tsili ghodyny, shchob znovu z'yavytys' u chas yidy, chy vvechori, koly vsi povertalysya z roboty, butsim nichogho j ne bulo. Ta vona zavzhdy znakhodyla taki pershoryadni vypravdannya i murkotila tak prymyl'no, shcho nemozhlyvo bulo ne poviryty v yiyi khoroshi namiry. Zdavalos', niby staryj osel Beniyamin ni trokhy ne zminyvsya vid chasuBuntu. Vin vykonuvav svoyu pratsyu tak samo povoli i vperto yak za Dzhonsa i nikoly ne ukhylyavsya, ale j nikoly ne zgholoshuvavsya dobrovil'no do ponadnormovoyi pratsi. Pro Bunt i jogho naslidky, zvychajno, ne vyslovlyuvav zhodnogho poghlyadu. Koly jogho pytaly, chy vin ne shchaslyvishyj teper, pislya vidkhodu Dzhonka, vin til'ky vidkazuvav: «Osly zhyvut' dovgho. Nikhto iz vas ne bachyv shche mertvogho osla.» Otzhe dovodylos' vdovol'nytysya tsiyeyu mnoghoznachnoyu vidpoviddyu.

V nedilyu ne bulo pratsi. Snidaly na ghodynu piznishe yak zvychajno, a pislya snidanku vidbuvalasya vrochystist', shcho yiyi pyl'novano nevidminno shchotyzhnya. Nasampered pidnosyly prapor. Bilan najshov u vozovni staru zelenu skatertynu pani Dzhons i namalyuvav na nij pobillyu kopyto j righ. Otsyu skatertynu kozhnoyi nedili vrantsi pidtyaghaly na shchoghli u sadku bilya pans'koyi o budynku. Bilan poyasnyv, shcho zelenyj kolir praporu uyavlyaye zelen' anghlijs'kikh poliv, a kopyto j righ oznachayut' majbutnyu Respubliku Tvaryn, shcho povstane, koly pryjde ostatochna peremogha nad lyuds'kym rodom. Pislya pidnesennya praporu usi tvaryny ghurtom mandruvaly u velyku klunyu na zaghal'ni zbory, vidomi pid nazvoyu «Mityngh». Tut rozplyanovuvaly pratsyu na majbutnij tyzhden', tut vnosyly rezolyutsiyi i tut vidbuvalysya debaty nad nymy. Rezolyutsiyi vnosyly zavzhdy svyni. Inshi tvaryny znaly yak treba gholosuvaty, ale nikoly ne moghly prydumaty svoyikh vlasnykh vneskiv. Bilan i Napoleon buly najbil'she zhvavi v dyskusiyi. Ta pomichalos', Shcho vony nikoly ne buvayut' odniyei dumky. Yaku b dumku ne podav odyn iz nykh, mozhna bulo rozrakhovuvaty na zaperechennya z boku drughogho. Navit' todi, koly vyrishyly (ts'omu rishennyu v osnovi nikhto ne migh protystavytys') vydilyty malyyj vyghin za sadom yak dim vidpochynku dlya tvaryn, shcho perestupyly vzhe ghranytsyu trudovogho viku, mizh nymy vynykla burkhlyva debata pro vidpovidnyj dlya vidslughy vik dlya kozhnoyi klyasy tvaryn. Mityngh zakinchuvavsya zavzhdy spivom «Zviriv Anghliyi». Poluden' prysvyachuvaly vidpochynkovi ta rozvagham.

Svyni pryznachyly vozovnyu pid svij shtab. Tut vechoramy vony vyvchaly koval'stvo, teslyarstvo i inshi neobkhidni remesla z knygh, shcho yikh povynosyly z pans'kogho budynku. A Bilan prysvyatyvsya orghanizuvannyu inshykh tvaryn (yak kazav) u «Tvarynni Komitety». Vin nevtomno pratsyuvav nad tsym. Stvoryv komitet vyrobnytstva yayets' dlya kurok, Lighu Chystogho Khvosta — dlya koriv, Komitet Perevykhovannya dykykh tovaryshiv (metoyu jogho bulo pryruchyty shchuriv i krolykiv), Rukh Bilishoyi Vovny dlya ovets' i baghato inshykh, ne kazhuchy vzhe pro stvorennya kursiv likvidatsiyi nepys'mennosty. Nazaghal usi tsi proekty zakinchylys' neuspikhom. Napryklad, sproba pryruchaty dyki stvorinnya zalamalas' majzhe vidrazu. Vony nadali povodylys' po-staromu, a koly do nykh vidnosylys' bezkorysno, pryamo korystaly z ts'ogho. Kishka uvijshla v Komitet Perevykhovannya i paru den' proyavlyala v n'omu zhvavu diyal'nist'. Odnogho dnya pomicheno, shcho vona sydyt' na pokrivli i promovlyaye do kil'kokh ghorobtsiv, shcho znakhodylys' yakraz poza mezheyu yiyi dosyaghu. Vona rozkazuvala yim, shcho teper usi tvaryny — Druzi i shcho kozhen ghorobets' mozhe, koly okhota, nablyzytys' i sisty yij na lapu; ta ghorobtsi trymalys' na davnij vidstani.

Zate kursy likvidatsiyi nepys'mennosty buly duzhe uspishni. Pid osin' majzhe kozhna tvaryna na khutori bula do deyakoyi miry pys'menna. Koly ghovoryty pro svynej, to vony vzhe doskonalo chytaly j pysaly. Sobaky nichogho sobi navchylys' chytaty, ale yikh ne tsikavylo chytannya choghonebud' krim Semy Zapovidej. Koza Dereza vmila chytaty trokhy lipshe za sobak, i neraz uvecheri prochytuvala inshym klaptyky chasopysu, shcho yikh nakhodyla na smitnyku. Beniyamin umiv chytaty ne ghirshe vid bud'yakoyi svyni, ta nikoly z ts'ogho ne korystav. Vin zayavlyav, shcho oskil'ky jomu vidomo, nemaye nichogho takogho, shchob varto bulo chytaty. Konyushyna vyvchyla usyu abetku, ta ne vmila skladaty liter u slova. Bokser ne migh vyjty poza bukvu D. Buvalo, vin svoyim velykym kopytom nakreslyuvav u porosi A, B, V, Gh, a dali stoyav pryshchulyvshy vukha, potryasayuchy inodi chubom; vin vdyvlyavsya v litery, namaghavsya z usiyeyi syly naghadaty sobi shcho jde dali — ta tse jomu nikoly ne vdavalos'. Shchopravda, dekil'ka raziv vin vyvchav Gh, D, E, Ye, ale koly vzhe yikh umiv, to zavzhdy vyyavlyalos' shcho zabuv A, B, V, Gh. Nakinets' vin vyrishyv zadovol'nytysya pershymy chotyr'ma bukvamy, i vypysuvav yikh d'ka raziv v den', shchob vidsvizhyty svoyu pam'yat'. Marichka poghodylas' vyvchyty til'ky sim liter, shcho vkhodyly v sklad yiyi jmennya. Vona chasto skladala yikh gharnen'ko z ghilok, mayila yikh dekil'koma kvitkamy i khodyla dovkola nykh, myluyuchys' na svij tvir.

Niodna z reshty tvaryn na khutori ne vyjshla poza literu A. Pomicheno takozh, shcho tupishi zviryata, taki yak vivtsi, kurky, kachky nespromozhni buly navit' vyvchyty Semy Zapovidej napam'yat'. Pislya dovshykh mirkuvan' Bilan zayavyv, shcho Sim Zapovidej mozhna vlasne skorotyty do yedynogho ghasla, a same: «Chotyry noghy — dobre, dvi noghy — poghano.» «U ts'omu, — skazav vin, — polyaghaye istotna osnova tvarynizmu. Khto zasvoyiv sobi yiyi tsilkom, bude bezpechnyj pered lyuds'kymy vplyvamy». Ptytsi zrazu maly zasterezhennya: yim zdavalos', shcho j vony dvonoghi, ale Bilan doviv yim, shcho vono inakshe.

«Krylo ptashyne, tovaryshi, — skazav vin, — ye orghan poshtovkhu, a ne manipulyatsiyi. Tomu treba jogho vvazhaty za noghu. Prykmeta, shcho vidriznyaye lyudynu, tse ruka. Ruka — prylad shcho nym zchynyaye vona vse lykho.»

Ptytsi ne zrozumily dovghoyi Bilanovoyi promovy, ale poghodylys' na jogho poyasnennya. Usi tvaryny vzyalys' tovkty ghasla; napamyat': «ChOTYRY NOGhY — DOBRE, DVI NOGhY — POGhANO» — napysaly na zadnij stini velykoyi kluni, ponad Sim Zapovidej bil'shymy literamy. Vivtsyam, koly vony, nareshti, vyvchyly jogho napam'yat', ghaslo duzhe spodobalos'. Vony chasto lezhachy na poli pochynaly usi vraz bleyaty «chotyry noghy — dobre, dvi noghy — poghano! Chotyry noghy — dobre, dvi noghy — poghano!» — i bleyaly tak nevtomno tsilymy ghodynamy.

Napoleon ne tsikavyvsya Bilanovymy komitetamy. Vin zayavlyav, shcho vykhovannya molodi vazhnishe za vse, shcho mozhna zrobyty na koryst' doroslykh. Trapylos' yakraz, shcho nezabarom pislya sinokosu suky poshchenylysya i pryvely na svit dev'yat' gharnykh tsutsenyat. Yak til'ky yikh vidluchyly, Napoleon zabrav yikh vid materiv, kazhuchy, shcho perejmaye na sebe vidpovidal'nist' za yikhnye vykhovannya. Vin perenis yikh na ghoryshche, kudy mozhna bulodibratysya lyshe z vozovni i to po drabyni. Tam vin derzhav yikh u takomu vidokremlenni, shcho reshta kolghospu shvydko zabula pro yikhnye isnuvannya.

Shvydko vyyasnylasya tayemnycha dolya moloka. Jogho dolyvaly shchodenno do zamishky dlya svynej. Ranni yabluka dostyghaly vzhe pomalu, i trava v sadu vsiyana bula padalytseyu. Tvaryny prypuskaly, yak shchos' zovsim pryrodnye, shcho yiyi rozdilyat' rivnomirno; prote odnogho dnya nadijshlo rozporyadzhennya, shchob usyu padalytsyu zibraty i prynesty u vozovnyu dlya vzhytku svynej. Na tse deyaki tvaryny pochaly burchaty, ta burchannya yikhnye ni do chogho ne pryvelo. Usi svyni buly odniyeyi dumky u tsij spravi, navit' Bilan ta Napoleon. Kvikuna poslano raz'yasnyty rich inshym.

«Tovaryshi! — ghuknuv vin, — Spodivayus', shcho vam navit' v gholovu ne prykhodyt' dumka, butsimto my, svyni, robymo tse izza samolyubstva chy pryvileghij? Baghato mizh namy v dijsnosti ne lyublyat' moloka ta yabluk. Ya sam tsykh rechej ne lyublyu. Koly vzhyvayemo yikh, to odynokoyu nashoyu metoyu ye zberezhennya nashogho zdorov'ya. Moloko ta yabluka (tse dokazane naukoyu, tovaryshi) mayut' u sobi rechovyny absolyutno neobkhidni dlya dobrogho samopochuvannya svyni. My, svyni, — rozumovi pratsivnyky. Use keruvannya kolghospom ta jogho orghanizatsiya spolyaghaye na nas. Den' i nich my na storozhi vashogho dobrobutu. Tse dlya vas my p'yemo tse moloko ta yimo otsi yabuka. Znayete, shcho b trapylos', koly b my, svyni, zanekhayaly nashi obov'yazky? Dzhons vernuvsya b znovu! Tak, Dzhons vernuvsya b znovu! Ya peven, tovaryshi, — ghuknuv Kvikun majzhe yak zakhysnyk, pidplyghuyuchy z boku na bik ta povertayuchy rizko khvostykom, — ya peven, shcho mizh vamy nemaye zhodnogho, khto bazhav by sobi povernennya Dzhonsa?»

Yakshcho vzaghani isnuvalo shchos', chogho tvaryny buly tsilkovyto pevni, to tse yakraz i bula yikhnya neokhota pobachyty povernennya Dzhonsa. Koly spravu predstavleno yim u takomu osvitlenni, tvarynam ne zalyshalos' nichogho skazaty. Potreba utrymuvaty svynej u kvituchomu zdorov'yi bula zovsim ochevydna. Tomu vyrisheno bez dal'shoyi debaty, shchob moloko, padalytsyu (a takozh i poven urozhaj z dostyghlykh yabluk) ostavyty vyklyuchno do vzhytku svynej.

Piznim litom chutky pro podiyi v kolghospi tvaryn rozijshlys' po okolytsi. Kozhnogho dnya Bilan z Napoleonom vysylaly klyuchi gholubiv, shcho oderzhuvaly instruktsiyi mishatysya mizh tvaryn z susidnikh khutoriv, rozpovidaty yim pro Bunt ta vchyty yikh melodiyi «Zviriv Anghliyi».

Uves' tsej chas p. Dzhons perevazhno prosydzhuvav u shynku pid Chervonym Levom u Vilinghdoni ta zhalivsya kozhnomu okhochomu slukhachevi na velycheznu nespravedlyvist', shcho jogho spitkala, koly jogho z vlasnogho mayetku proghnala zghraya neputyashchykh zviriv. Inshi farmery spivchuvaly jomu v osnovi, prote spochatku ne duzhe pomaghaly. Pro sebe kozhen iz nykh rozdumuvav, yakby tut obernuty Dzhonsovu nedolyu sobi na koryst'. Na shchastya trapylos', shcho vlasnyky obokh khutoriv, yaki mezhuvaly z Kolghospom Tvaryn, buly zavzhdy v poghanykh vidnosynakh. Odyn iz tsykh khutoriv, shcho nazyvavsya «Lysychyj Ghaj», buv velykyj, zanedbanyj, staromodnyj, zaroslyj lisom; usi pasovyshcha buly vzhe vypaseni, a zhyvoploty znakhodylys' u ghanebnomu stani. Jogho vlasnyk p. Pil'kinghton buv sobi bezturbotnyj shlyakhtych — khliborob ta provodyv bil'shu chastynu chasu na polyuvanni abo rybal'chyv, zalezhno vid pory roku. Drughyj khutir, shcho jogho nazyvaly «Derypole» buv menshyj, zate v n'omu lipshe ghospodaryuvaly. Vlasnyk jogho buv p. Frydrykh, tverda, khytra lyudyna, vichno u pozvakh; slavyvsya vin tym, shcho vperto torghuvavsya za kozhnu dribnytsyu. Vony tak sebe vzayemno ne vynosyly, shcho vazhko yim bulo na shchonebud' poghodytys', navit' koly jshlo pro oboronu vlasnykh interesiv.

Ta vsetaky bunt na Khutori Tvaryn naghanyav yim strakhu nemalo; vony pyl'no dbaly, shchob yikhni tvaryny ne diznalys' pro n'ogho zabaghato. Spochatku vony nibyto zghirdlyvo ghluzuvaly iz samoyi dumky pro kolghosp, kerovanyj tvarynamy. Za dva tyzhni bude po vsij buchi — kazaly vony. Poshyryuvaly chutky, shcho tvaryny na khutori «Didivshchyna» (vony vperto nazyvaly jogho «Didivshchyna» i nikoly ne dopuskaly nazvy Kolghosp Tvaryn) bezpreryvno voyuyut' mizh soboyu i krim ts'ogho shvydkymy tempamy nablyzhayut'sya do gholodnoyi smerty. Koly chas mynavi stavalo yasnym, shcho tvaryny ne zdykhayut' z gholodu, vony pochaly, z inshoyi bochky: rozkazuvaly pro zhakhlyvu rozpustu shcho, movlyav, protsvitaye zaraz na Khutori Tvaryn. Bulo ob'yavleno, shcho mizh tamoshnimy tvarynamy panuye kanibalizm, shcho vony muchat' odne-odnogho rozpalenymy pidkovamy, ta shcho tam provedeno sotsializatsiyu zhinok. Os' yaki naslidky buntu proty zakoniv Pryrody, kazaly Frydrykh ta Pil'kinghton.

Ta tsym opovidannyam nikoly tsilkom ne viryly. Chutky pro chudovyj kolghosp, zvidky proghnaly lyuds'kykh istot i de tvaryny keruyut' vlasnymy spravamy, kruzhlyaly u neyasnij ta perekruchenij formi; u ts'omu rotsi khvylya buntarstva rozijshlas' po okolytsi. Bughayi, dosi zavzhdy pokirlyvi, naraz stavyly dykymy, vivtsi vylamuvaly obsady i zherly konyushynu, korovy brykaly i perekydaly dizhky z molokom, verkhovi koni na polyuvannyakh nespodivano vidmovlyalys' skakaty cherez obsady, i vershnyky letily strimgholov na drughyj bik. A shcho najgholovnishe: melodiya «Zviriv Anghliyi» vidoma bula vsyudy. Pisnya poshyrylas' z podyvughidnoyu shvydkistyu. Chuyuchy yiyi, lyuds'ki istoty skazhenily, khoch i vdavaly, niby vvazhayut' yiyi lyshe smishnoyu, yim tyazhko zrozumity, kazaly vony, yak navit' tvaryny moghly dokotytysya do spivannya takykh ghanebnykh tereveniv. Kozhnu tvarynu, skhoplenu z tsiyeyu pisneyu na vustakh, perishchyly na mistsi bezposhchadno. Prote, pisnya zalyshalas' nezdolannoyu. Kozy svystaly yiyi v zhyvoplotakh, gholuby vorkuvaly yiyi mizh lystyam v'yaziv, chuty yiyi bulo u bryazkoti kuzni ta v ghudinni tserkovnykh dzvoniv. A koly lyuds'ki istoty pryslukhalys' do neyi, Vony potaj tremtily, bo chuly v nij vishchuvannya majbutn'ogho zaghynu.

Na pochatku zhovtnya (zbizhzhya stoyalo vzhe v kopakh, chastynu navit' uzhe vymolocheno) klyuch gholubiv pryletiv krutnem i siv na podvir'yi Kolghospu Tvaryn, vyyavlyayuchy dyke skhvyl'ovannya. Dzhons, usi jogho najmyty, i piv-desyatka inshykh lyudej z Lysychogho Ghayu ta Derypolya uvijshly cherez p'yatyzasuvni vorota i nablyzhalysya po dorozi, shcho vela do kolghospu. Vsi buly ozbroyeni palytsyamy, za vynyatkom Dzhonsa, shcho stupav poperedu z rushnytseyu v rukakh. Bulo yasno, shcho vony sprobuyut' vidvoyuvaty kolghosp. Ts'ogho spodivalysya zdavna, i vse bulo vzhe naladnano dlya pryjnyattya ghostej. Bilan, shcho prostudiyuvav buv knyzhku pro pokhody Yuliya Tsezarya, yaku znajshov u pans'komu budynku, keruvav oboronnymy diyamy. Vin shvydko povydavav neobkhidni prykazy i vmyt' kozhna tvaryna bula na svojomu stanovyshchi.

Koly lyuds'ki istoty nablyzylys' do obijstya, Bilan kynuv pershu lavu u nastup. Gholuby (chyslo usikh yikh syaghalo trydtsyaty p'yaty) prolitaly tudy j nazad ponad gholovamy lyudej i z nevelykoyi vysoty kalyaly yikh poslidom. V tsej chas, koly uvagha lyudej bula zvernena na nykh, ghusy, zakhovani dosi za tynom, vyskochly ta pochaly doshkul'no dz'obaty yim lytky. Ta tse bula til'ky leghka sutychka, skorishe gherts'. Zavdannyam ts'ogho manevru bulo vyklykaty deyakyj nelad. Lyudy bez trudnoshchiv proghnaly ghusej palytsyamy. Teper Bilan kynuv drughu lavu u nastup Dereza, Beniyamin, usi vivtsi ocholyuvani Bilanom metnulys' vpered i pochaly shtrykaty lyudej ta butsaty yikh z usikh bokiv; v tsej chas Beniamin povernuvsya j pochav khvytsatysya malymy svoyimy kopyttsyamy. Ta zavdyaky palytsyam ta pidbytym tsvyakhamy chobotyam znov lyudy opynylys' u perevazi; i koly raptom Bilan kuviknuv (tse buv znak dlya vidstupu), usi tvaryny pustylys' kriz proyizdni vorota na vt'oky u podvir'ya.

Sered lyudej pochulys' peremozhni vyghuky, yim zdavalos', shcho bachat' vtechu vorogha: vony kynulys' bezladno navzdoghin. Do ts'ogho yakraz stremiv Bilan. Yak til'ky vony opynylys' u podvir'yi, troye konej, try korovy i reshta svynej, shcho zasily buly v korovnyku, vraz vyrynuly pozadu i vidrizaly lyudyam vidstup Todi Bilan podav znak nastupaty. Sam kynuvsya prosto na Dzhonsa. Dzhons, pobachyvshy jogho nablyzhannya, pidnis rushnytsyu i vystrilyv. Shrotovynnya zakarbuvalo kryvavi pasma na Bilanovij spyni; odna vivtsya vpala trupom. Ne zatrymuyuchys' ni na myt', Bilan kynuvsya svoyeyu semypudovoyu vaghoyu Dzhonsovi pid noghy. Udarom zvalyv Dzhonsa na kupu ghnoyu i rushnytsya vyletila jomu z ruk. Ale vid podvyghiv Ghnidka, shcho stavshy duba byv, nache oghyr, velykymy pidkovanymy kopytamy, to vzhe styghla krov u zhylakh. Pershyj jogho udar vluchyv u cherep konyukha z Lysychogho Ghayu i rozproster jogho v ghryazyutsi. Pobachyvshy take, deyaki lyudy pokydaly palytsi taprobuvaly tikaty. Panika zapanuvala mizh nymy, a za Khvylynu usi tvaryny yurboyu ghnalys' za nymy dovkola podvir'ya. Lyudej kololy, khvytsaly, kusaly, toptaly. Ne bulo niodnoyi tvaryny v kolghospi, shcho ne mstylasya b na nykh u svij sposib. Navit' kishka raptom skochyla z pokrivli yakomus' korovarnykovi na spynu ta zapustyla kighti v jogho shyyi, i toj zavereshchav zhakhlyvo. Koly vykhid z podvir'ya na ment zvil'nyvsya, lyudy buly shchaslyvi, shcho mozhut' vykhopytys' zvidty i dremenuty na bytyj shlyakh. I tak za p'yat' khvylyn pislya naskoku vony ghanebno vidstupaly tiyeyu samoyu doroghoyu, zvidky poyavylysya. Tabun ghusej ghnavsya za nymy z sychannyam, dz'obayuchy yikh vves' chas za lytky.

Usi lyudy povtikaly; ostavsya lyshe odyn. Na podvir'yi Ghnidko truchav kopytom i namaghavsya obernuty konyukha, shcho lezhav dolilyts' v ghryazyutsi. Parubok ne rukhavsya. «Vin mertvyj, — skazav Bokser sumovyto. — Ya ne khotiv ts'ogho zrobyty. Ya zabuv, shcho v mene pidkovani kopyta. Khto poviryt', shcho ya tse zrobiv navmysne?»

«Bez zajvoyi rozchulenosty, tovaryshu, — kryknuv Bilan (z jogho ran kapala shche dosi krov). — Vijna tse vijna. Odynoka khorosha lyudyna — mertva lyudyna.»

«Ya ne khochu vidbyraty zhyttya, navit' lyuds'kogho zhyttya», — povtoryv Bokser. Ochi jomu napovnylys' sliz'my.

«De Marichka?» — vyghuknuv khtos'.

Dijsno, Marichky ne bulo vydno. Na myt' povstav velykyj spolokh; boyalys', shcho lyudy moghly zapodiyaty yij kryvdu, chy navit' zakhopyty yiyi z soboyu. Ta nareshti Marichku znajshly zakhovanu v stajni z gholovoyu v yaslakh, povnykh sina. Vona dala makhu, yak til'ky pochuvsya postril. Koly zh tvaryny povernulys' iz rozshukiv za neyu, to pomityly, shcho konyukh, vlasne til'ky prygholomshenyj, pryjshov do sebe i vzhe chkurnuv.

Teper tvaryny zibralysya i kozhna, u bozhevil'nij nestyami, yako mogha gholosnishe, rozpovidala pro svoyi boyevi podvyghy.

Neghajno, bez bud'yakoyi pidghotovy, vidsvyatkovano peremoghu. Pidnesly prapor, prospivaly «Zviriv Anghliyi» bezlich raziv, potim vidbulys' vrochysti pokhorony vivtsi, shcho zaghynula v boyu; na yiyi moghyli posadzheno shypshynu. Nad yamoyu Bilan vystupyv z korotkoyu promovoyu, pidkreslyuyuchy potrebu buty kozhnomughotovym viddaty zhyttya za Kolghosp Tvaryn, yakshcho pryjde taka konechnist'.

Tvaryny odnogholosno vyrishyly stvoryty vijs'kove vidznachennya «Gheroj Tvaryn Pershoyi Klyasy», shcho jogho tutzhe nadaly Bilanovi ta Ghnidkovi. Vyghlyadalo vono yak mosyazhna medalya (po suti tse buly stari bryazkal'tsya, znajdeni u vozovni); maly yiyi nosyty v nedilyu i svyatkovi dni. Vstanovleno takozh orden «Gheroj Tvaryn Drughoyi Klyasy»; nym posmertno naghorodzheno ubytu vivtsyu. Baghato bulo superek pro te, yak imenuvaty bij. Nakinets' nazvaly jogho «Boyem pid Korivnykom», bo zvidty vyrynula bula zasidka. Dzhonsovu rushnytsyu, shcho znajshly v ghryazyutsi (a bulo vidomo, shcho ye zapas naboyiv u pans'komu budynkovi), postanovyly prymistyty pid shchoghloyu, niby gharmatu i strilyaty z neyi dvichi na rik — raz dvanadtsyatogho zhovtnya, v richnytsyu Boyu pid Korivnykom, a raz na Ivana Kupala, v richnytsyu Buntu.

Shcho blyzhche bulo do zymy, to bil'sh i bil'sh nesterpyma stavala Marichka. Kozhnogho ranku zapiznyuvalas' na pratsyu, kazhuchy, shcho zaspala, skarzhylas' na tayemni boli, khoch apetyt mala prekrasnyj. Vidmaghayuchys' na vsyaki sposoby, tikala vona z pratsi ta bighla do vodopoyu, de stoyala bezghluzdo i pryghlyadalasya vlasnomu vidzerkalennyu v vodi. Ta pishly chutky i pro shchos', povazhnishe. Koly Marichka odnogho dnya pryvalandalas' veselo na podvir'ya, mel'kayuchy koketlyvo khvostom ta zhuyuchy steblynu, Konyushyna vidvela yiyi na bik.

«Marichko, — skazala vona, — ya khotila b tobi skazaty shchos' duzhe vazhlyve. S'oghodni vrantsi ya pomityla yak ty vyzyrayesh za plit, shcho viddilyuye Kolghosp Tvaryn vid Lysychogho Ghayu, Odyn z najmytiv p. Pil'kinghtona stoyav po drughomu botsi. Ya stoyala daleko, ta majzhe pevna, bo tse bachyla — vin rozmovlyav z toboyu, a ty dozvolyala ghladyty sebe po nosi. Shcho vono take, Marichko?» «

Ne ghladyv! Ne dozvolyala! Nepravda!» — ghukala Marichka, pochynayuchy pyndyuchytysya ta toptaty zemlyu.

«Marichko! Ghlyan' meni vvichi. Mozhesh daty meni slovo chesty, shcho tsej cholovik ne ghladyv tebe po nosi?»

«Tse nepravda» — povtoryla Marichka, ta ne moghla ghlyanuty Konyushyni vvichi i za khvylynu nakyvala p'yatamy ta poghnalas' u pole.

Konyushynu vrazyla odna dumka. Ne kazhuchy nikomu ni slova, vona pishla u Marichchynu stajnyu ta vidghornula kopytom solomu. Pid solomoyu lezhala zakhovana kupka tsukru v ghrudochkakh ta kil'ka zhmutiv riznobarvnykh strichok.

Cherez try dni Marichka znykla. Paru tyzhniv mistse yiyi perebuvannya ostavalos' nevidome, azh nareshti gholuby dovely do vidoma, shcho bachyly yiyi na drughomu kintsi Vilinghdonu. Vona bula zapryazhena u chepurnu rozmal'ovanu na chervono ta chorno bidku, shcho stoyala pered korchmoyu. Tovstyj, chervonolytsyj cholovik u kratchatykh shtanyakh i ghetrakh, skhozhyj na korchmarya, ghladyv yiyi po nosi ta ghoduvav tsukrom, yiyi sherst' bula vydno nedavno pidstryzhena, a ghryvu prykrashala yij baghryana strichka. Gholuby kazly, shcho vona nenache duzhe zadovolena z sebe. Nikhto iz tvaryn ne zghaduvav bil'she pro Marichku.

U sichni nadijshly suvori, mitsni morozy. Zemlya bula niby zalizo, u poli nichogho ne mozhna bulo robyty. Baghato zboriv vidbulosya v kluni, a svyni zajmalysya plyanuvannyam pratsi na vesni. Pomalu pryzvychayilys' do togho, shcho svyni, yaki buly yavno rozumnishi za inshykh tvaryn, mayut' vyrishaty usi pytannya polityky kolghospu, khoch yikhni rishennya j pidlyaghaly zatverdzhennyu bil'shistyu gholosiv. Tsya doghoda moghla b nepoghano diyaty, koly b ne superechky mizh Bilanom ta Napoleonom. Vony rozkhodylysya u poghlyadakh vsyudy, de til'ky rozkhodzhennya buly mozhlyvi. Yakshcho odyn iz nykh vystupav iz vneskom obsiyaty bil'shu ploshchu yachmenem, to bulo pevne, shcho drughyj domaghatymet'sya bil'shoyi ploshchi pid oves, a yakshcho odyn iz nykh kazav, shcho te obo te pole ye yakraz vidpovidne pid kapustu, drughyj zaperechuvav, shcho vono neprydatne do nichogho, krim kornevyshch. Kozhen mav svoyikh odnodumtsiv i neraz vynykaly burkhlyvi supereky. Na mitynghakh Bilan chasto peretyaghav bil'shist' na svij bik svoyimy blyskuchymypromovamy, zate Napoleon umiv lipshe zabezpechyty sobi pidtrymku v chas mizh cherghovymy mitynghamy. Osoblyvyj uspikh mav vin mizh vivtsyamy. V ostannij chas vivtsi vzyalysya bleyaty «chotyry noghy — dobre, dvi noghy — poghano» koly treba j koly netreba, i chasto v tsej sposib pereryvaly mitinghy. Zavazheno shcho vony mayut' osoblyvyj nakhyl pochynaty svoye «chotyry noghy — dobre, dvi noghy — poghano» v najvazhlyvishykh momentakh Bilanovykh promov. Bilan pyl'no prostudiyuvav kil'ka starykh chysel «Xliboroba j Skotarya», shcho yikh buv znajshov u pans'komu budynku i buv poven proektiv shchodo ponovlen' ta polipshen'. Vin movyv ucheno pro melioratsiyu, pro konservuvannya zelenoyi pashi, pro shtuchni dobryva, opratsyuvav dlya vsikh tvaryn duzhe skladnu skhemu yak skladaty ghnij zrazu v poli, kozhnogho dnya na inshomu mistsi, shchob oshchadyty pratsyu pry rozvozi. Napoleon ne vystupav z vlasnymy plyanamy, til'ky zayavlyav spokijno, shcho z Bilanovykh namiriv nichogho ne vyjde; zdavalosya, shcho vin vychikuye spryyatlyvoyi naghody. Ale z usikh superechok najbil'sh ghirka bula superechka za vitryak.

Na prodovghastim pasovyshchi, nedaleko vid obijstya, stoyav ghorbok, najvyshche mistse kolghospu. Oghlyanuvshy ghrunt, Bilan zayavyv, shcho tut yakraz vidpovidne mistse dlya vitryaka, yakyj migh by utrymuvaty v rusi dynamo i zabezpechuvaty kolghosp elektrychnoyu energhiyeyu. Elektryka osvitlyuvala b stajni ta oghrivala yikh zymoyu; krim ts'ogho mozhna b uvesty v diyu mekhanichnu pylu, sichkarni na sino j buryaky i elektrychnu doyarnyu. Tvaryny dosi nikoly ne chuly pro podibni rechi, bo kolghosp buv staromodnij i mav til'ky najprymityvnishi mashyny. Vony prysluikhalys' do ts'ogho z zachudovannyam, a tymchasom Bilan vycharovuvav obrazy fantastychnykh mashyn, shcho pratsyuvatymut' za nykh, koly vony shchypatymut' doskhochu travytsyu na levadakh, abo udoskonalyuvatymut' svij rozum chytannyam ta rozmovamy.

Ne mynulo dvokh tyzhniv, yak plany Bilanovogho vitryaka buly vzhe spovna oprats'ovani. Mekhanichni podrobytsi vzyav vin perevazhno z tr'okh knygh, shcho nalezhaly kolys' p. Dzhonsovi: — «Tysyacha Korysnykh Rechej», «Shcho Mozhna Vykonaty Bilya Domu», «Kozhnyj u Sebe Mulyarem» i «Elektryka dlya Pochatkivtsiv». Za Bilanovu naukovurobitnyu pravyla shopa, de davnishe buv inkubator; pidlogha tam bula derev'yana, ghladka; vona dobre nadavalas' dlya kreslennya. Bilan zalyshavsya tam tsilymy ghodynamy. Shchob knyzhky ne zakryvalys', na kozhnij z nykh lezhalo po kamenyu; vin sam, zi shmatkom krejdy mizh ratytsyamy, khodyv shvydkym krokom z kintsya v kinets', kreslyachy liniyu za liniyeyu ta vid skhvylyuvannya kuvikayuchy stykha. Krok za krokom narysy pererosly u skladnu masu korb ta shesteren' i pokryvaly soboyu bil'shu chastynu pidloghy; tvaryny nichoghisin'ko z narysiv ne rozumily, khoch i buly nymy syl'no vrazheni. Kozhne prykhodylo oghlyanuty Bilanovi rysunky shchonajmenshe raz na den'. Prykhodyly navit' kury j ghusy, shcho namaghalys' ne nastupyty na mal'ovani krejdoyu znaky. Odyn Napoleon trymavsya zdaleku. Vin vid pochatku ob'yavyv sebe voroghom vitryaka. Ale odnogho dnya poyavyvsya nespodivano, shchob rozghlyanuty plyany. Stupav vazhko po shopi, prydyvlyavsya zblyz'ka do kozhnoyi podrobytsi plyaniv, obnyukhav yikh kil'ka raziv, potim postoyav khvylynku, poghlyadayuchy na nykh skosa; raptom pidnis noghu, pomochyv plyany i vyjshov, ne skazavshy ni slova.

Poghlyady khutora u spravi vitryaka buly rizko podileni. Bilan ne perechyv, shcho zbuduvaty vitryak bude sprava neleghka. Treba bude nabyty kamenyu i zvesty kam'yani stiny, potim treba bude porobyty kryla, a dali distaty dynamo j kabli. Bilan ne kazav, yak yikh dovedet'sya rozdobuty, zate vin tverdyv, shcho vse mozhna vykonaty za rik. Pislya ts'ogho, zayavyv vin, stil'ky trudu bude oshchadzheno, shcho tvaryny potrebuvatymut' pratsyuvaty lyshe try dni na tyzhdbn'. Z drughogho boku Napoleon dokazuvav, shcho pekucha potreba chasu tse zbil'shennya kharchovoyi produktsiyi i shcho koly vony ghajnuvatymut' chas na vitryak, to usi povmyrayut' z gholodu. Tvaryny rozkololys' na dvi fraktsiyi, pid ghaslamy: «Gholosuj za Bilanom i tr'okhdennym tyzhnem» i «Gholosuj za Napoleonom ta povnymy yaslamy». Beniamin buv odynoka tvaryna, shcho ne pryyednalas' do zhodnoyi fraktsiyi, Vin vperto ne viryv, shcho pasha stane bil'sh ryasna, abo shcho vitryak zaoshchadyt' trudu. Bude vitryak chy ne bude — zhyttya plyvtyme tak, yak plyvlo zavzhdy — sebto mizerno.

Krim superechky pro vitryak vynykalo shche pytannya oboronykolghospu. Usi zdavaly sobi spravu, shcho lyuds'ki istoty, khoch i peremozheni u boyu pid korivnykom, mozhut' znovu, na tsej raz z bil'shoyu rishuchistyu, sprobuvaty povernuty panuvannya p. Dzhonsa Krim baghat'okh inshykh prychyn do takoyi sproby yikh moghlo sponukaty te, shcho vistky pro porazku rozijshlys' po okolytsi i vyklykaly bil'shu yak kolynebud' neslukhnyanist' mizh yikhnimy tvarynamy. Yak zvychajno, Bilan ta Napoleon ne poghodzhuvalys' mizh soboyu. Za Napoleonom tvaryny povynni rozdobuty porokhovu zbroyu ta pryzvychayuvatys' do yiyi vzhytku. Za Bilanom vony povynni vysylaty vse bil'she ta bil'she gholubiv ta pidnosyty bunty sered tvaryn po susidnikh khutorakh. Odyn dokazuvav, shcho koly vony ne zmozhut' zakhyshchatysya, yikh obov'yazkovo zavoyuyut'; drughyj dokazuvav, shcho koly bunty spalakhnut' usyudy, ne bude vzhe potreby u zakhysti. Tvaryny pryslukhalys' zrazu do Napoleona, potim do Bilana i ne moghly rishytys', de pravda. Po suti vony zavzhdy poghodzhuvalysya z tym, khto promovlyav u danyj ment.

Nareshti pryjshov den', koly Bilanovi plyany buly zakincheni. Na najblyzhchomu nedil'nomu mitynghu maly postavyty pid gholosuvannya zapyt: chy pochynaty chy ne pochynaty pratsyu nad vitryakom. Koly tvaryny zijshlysya v velykij kluni, Bilan pidvivsya i (khocha vivtsi jogho de-ne-de perebyvaly) vyklav svoyi ratsiyi v zakhyst proyektu buduvannya vitryaka. Todi Napoleon Pidvivsya, shchob vidpovisty. Vin zayavyv duzhe spokijno, shcho vitryak bezghluzdya i shcho vin nikomu ne radyt' gholosuvaty za tsym proyektom, pislya chogho shvydko siv; vin promovlyav nepovnykh trydtsyat' sekund; zdavalos', jomu zovsim bajduzhe, yake vrazhennya robyt' na slukhachiv. Na tse Bilan skochyv na noghy ta perekrykuyuchy ovets', shcho znov pochaly bleyaty, vystupyv z prystrasnym zaklykom na koryst' vitryaka. Dosi sympatiyi tvaryn buly majzhe rivnomirno podileni; ale Bilanova krasnomovnist' potyaghla yikh vmyt' za soboyu. U palkykh rechennyakh vin zmalyuvav uyavnyj obraz Kolghospu Traryn, de pratsya vzhe zvalylasya z yikhnikh plechej. U svomu l'oti na krylakh uyavy vin na tsej raz ostavyv daleko pozadu sichkarni na solomu j bur'yaky. Elektryka, kazav vin, moghtyme postachaty energhiyu molotylkam, plugham, boronam, ghrudoboyam i kombajnam, a krimTs'ogho zabezpechyt' kozhnu stajnyu elektrychnym osvitlennyam, gharyachoyu ta kholodnoyu vodoyu ta elektrooghrivannyam. Koly vin zakinchyv promovu, ne bulo najmenshogho sumnivu shchodo vyslidu gholosuvannya. Ta yakraz v tsyu khvylynu Napoleon pidvivsya i, kydayuchy svoyeridnyj kosyj poghlyad na Bilana, kuviknuv z vysokoyi noty gholosom, yakogho vid n'ogho nikhto shche dosi ne chuv.

Na te znadvoru pochulas' zhakhlyva ghavkotnya i dev'yat' velycheznykh sobak u nabytykh mosyazhem nashyjnykakh uskochylo v klunyu. Vony kynulys' pryamo na Bilana, shcho vmyt' zirvavsya z mistsya i tomu vstygh unyknuty yikhnikh shchelepiv, shcho zaghrozlyvo klatsaly. Za myt' vin buv za vorit'my, a sobaky pustylys' za nym. Tvarynam vid zdyvuvannya ta perelyaku vidnyalo movu; vony tabunom rynuly kriz' vorota i pryghlyadalys' lovam. Bilan mchav vpoperek prodovghastogho pasovNshcha, shcho mezhuvalo zi shlyakhom. Vin tikav yak til'ky svynya vmiye tikaty, ale sobaky nastupaly jomu na p'yaty. Raptom vin spitknuvsya i zdavalos', shcho vony napevne jogho skhoplyat'. Ta vmyt' buv vzhe na noghakh, bigh shvydshe yak kolynebud'; potim znov sobaky pochaly jogho nazdoghanyaty. Odyn iz nykh ledve ne zaklatsnuv shchelepiv nad Bilanovym khvostom ta Bilan, sipnuvshy nym, ryatuye jogho yakraz vchasno. Nareshti, vin shche raz skhopyvsya raptovym zusyllyam, zdobuv dekil'ka tsaliv perevaghy, prosmyknuvsya kriz' dirku v zhyvoploti i shchez nazavzhdy.

Movchazni j spolokhani tvaryny poplentalys' nazad u klunyu. Cherez khvylynu pryskakaly sobaky. Zrazu nikhto ne migh sobi uyavyty, zvidky poyavylysya tsi stvorinnya, ta nezabarom rozv'yazano problemu: tse buly oti tsutsenyata, shcho yikh Napoleon uzyav buv vid materiv i vykhovuvav okremo. Khoch shche ne zovsim dorosli, vony buly velychezni, lyutogho vyghlyadu sobaky — chysti vovky. Vony derzhalysya poblyzu Napoleona. Pomityly, shcho vony vertyat' pered nym khvostamy tochnisin'ko yak kolys' inshi sobaky pered p. Dzhonsom.

Napoleon v suprovodi sobak vyjshov teper na pidvyshchenu chastynu dolivky, zvidky kolys' promovlyav Marko. Vin spovistyv, shcho vid s'oghodni nedil'nym mityngham prykhodyt' kinets'. Vony zajvi; vony til'ky marna zatrata chasu. Na majbutnye usi pytannya, shcho Stosuyut'sya do funktsionuvannya kolghospu, budepolaghodzhuvaty okremyj svynyachyj komitet pid jogho gholovuvannyam Komitet zbyratymet'sya okremo i spovishchatyme inshykh pro svoyi rishennya. Tvaryny i nadali skhodytymut'sya v nedilyu vrantsi, shchob viddaty chest' praporovi, vidspivaty «Zviriv Anghliyi» i oderzhaty prykazy na tyzhden'. Ale debativ bil'she ne bude.

Tsya zayava stryvozhyla tvaryn, ne zvazhayuchy na potryasennya vyklykane mizh nymy proghnannyam Bilana. Dekhto iz nykh napevne. protestuvav by, koly b til'ky zumiv najty vidpovidni arghumenty. Navit' Ghnidko buv neyasno sturbovanyj. Vin pryshchulyv vukha, dekil'ka raziv potryas chubom i zakhodyvsya napruzheno uporyadkovuvaty svoyi dumky. Ta zreshtoyu ne migh prydumaty, shcho jomu skazaty. Prote sered svynej deyaki vyyavylys' bil'sh ghovirki. Chotyry molodi kabany — ghodovantsi z pershogho ryadu pronyzlyvo zakuvikaly na znak nevdovolennya; usi chotyry skochyly na noghy i pochaly ghovoryty, perebyvayuchy odyn drughogho. Ta raptom sobaky, shcho sydily dovkola Napoleona, basom, zaghrozlyvo zagharchaly: svyni zrazu zh zamovkly i znovu posidaly. Todi mizh vivtsyamy pochulos' zaghlushlyve bleyannya: «Chotyry noghy — dobre, dvi noghy — poghano», shcho prodovzhuvalos' bilya chverty ghodyny i poklalo kinets' vsyakij nadiyi na dyskusiyu.

Potim Kvikuna poslaly v kolghosp roz'yasnyty inshym novu postanovu. «Tovaryshi, skazav vin, — viryu, shcho kozhna tuteshnya tvaryna otsinyuye posv'yatu, shcho yiyi proyavyv tovarysh Napoleon, beruchy na sebe tsej dodatkovyj tyaghar. Ne uyavlyajte sobi, tovaryshi, shcho providnytstvo tse pryyemnist'! Navpaky, tse velyka j tyazhka vidpovidal'nist'. Nikhto ne viryt' bil'she yak tovarysh Napoleon, shcho vsi tvaryny rivni. Dlya n'ogho bulo b najvyshche shchastya dozvolyty vam samym vyrishaty pro sebe. Ta vy b moghly vryady — ghody pryjnyaty nepravyl'ni rishennya, tovaryshi, i todi shcho? Kudy b tse nas pryvelo? Uyavim sobi, shcho vy vyrishyly b pity za Bilanom ta jogho verzinnyam pro vitryaky — za Bilanom, shcho, yak znayemo, nichym ne lipshyj za zlochyntsya!»

«Vin muzhn'o borovsya u boyu pid korovnykom», — skazav khtos'. «Samoyu muzhnistyu daleko ne v'yidesh, — vidkazav Kvikun. — Viddanist' ta poslukh vazhlyvishi za neyi. A koly mova pro bij pid Korovnykom, to (taka moya dumka) pryjde chas,koly vyyasnyt'sya, shcho uchast' Bilanovu v ts'omu syl'no perebil'sheno. Dystsyplina, tovaryshi, zalizna dystsyplina! Os' lozungh na s'oghodnishnij den'. Dosyt' odnogho nepravyl'nogho, kroku i nashi voroghy naposyadut' na nas. Yasno, vy, tovaryshi, ne bazhayete sobi povernennya Dzhonsa?»

Znov ne bulo vidpovidi na tsej arghument. Dijsno, tvaryny ne bazhaly sobi povernennya Dzhonsa. Yakshcho nedil'ni rankovi debaty buly pov'yazani z Dzhonsovym povernennyam, to debaty tsi treba bulo prypynmyty. Ghnidko, shcho mav uzhe chas produmty spravu, vyslovyv zaghal'ni pochuvannya u slovakh: «Koly tovarysh Napoleon tak kazhe, to tse musyt' buty pravyl'no.» Z ts'ogho chasu vin pryjnyav prypovidku «Napoleon maye zavzhdy ratsiyu» yak dodatok do vlasnogho vyslovu «Pratsyuvatymu duzhche.»

Tymchasom povernulo na vesnu i pochalasya vesnyana oranka. Shopu, de Bilan kreslyv svoyi plyany, zakryto; vsi prypuskaly, shcho yikh sterto z pidloghy, U kozhnu nedilyu vrantsi tvaryny zbyralysya u velykij kluni dlya vyslukhannya rozporyadkiv na tsilyj, tyzhden'. Cherep Starogho Marka vidkopaly v sadu i prymistyly na pni pid shchoghloyu, bilya rushnytsi. Pislya pidnesennya prapora tvaryny, zaky vvijty u klunyu, musily prokhodyty shanoblyvo povz cherep. Teper vony vzhe ne sydily usi ghurtom, yak u davni chasy. Napoleon z Kvikunom, ta inshoyu svyneyu na im'ya Minim, shcho mala neabyyakyj khyst skladaty pisni j poemy, — sydiv poperedu na pidvyshchenomu pomosti; dev'yat' molodykh sobak lezhaly dovkola nykh pivkolom, a inshi svyni vmishchalys' pozadu nykh: reshta tvaryn, zvernena do nykh oblychchyamy sydila u gholovnij chastyni kluni. Napoleon vidchytuvav pokhmurym voyats'kym stylem rozporyadky na tyzhden', pislya chogho tvaryny, prospivavshy raz «Zvitiv Anghliyi», rozkhodylys'.

Na tretyu nedilyu pislya proghnannya Bilana tvaryn trokhy zdyvuvala Napoleonova zayava, shcho vitryak taky mayut' buduvaty. Vin nichym ne poyasnyv zminy u svoyikh poghlyadakh, lyshe zasterigh tvaryn, shcho tse dodatkove zavdannya vymaghatyme boghato vazhkogho trudu; mozhlyvo navit' dovedet'sya zmenshyty pajky. Prote plyany buly azh do najmenshoyi podrobytsi ghotovi. Spetsiyal'nyj svynyachyj komitet pratsyuvav nad nymy na protyaziostannikh tr'okh tyzhniv. Peredbachalos', shcho budova vitryaka ta rizhnykh inshykh polipshen' potryvaye dva roky.

Ts'ogho vechora Kvikun poyasnyv vid sebe inshym tvarynam, shcho Napoleon po suti nikoly ne protystavyvsya vitryakovi. Navpaky, tse vin aghituvav za n'ogho spochatku, a plyan, shcho jogho Bilan nakreslyv na pidlozi inkubatora buv u dijsnosti vykradenyj zpomizh Napoleonovykh paperiv. Popravdi vitryak buv Napoleonovym tvorom. Chomu zh todi, spytav khtos', vin tak rishuche vyslovlyuvavsya proty n'ogho? Tut Kvikun ghlypnuv duzhe lukavo. Tse, skazav vin, ye Napoleonovi khytroshchi. Vin lyshe prykynuvsya voroghom vitryaka; tse buv manevr yak pozbutysya Bilana, shcho mav nebezpechnyj kharakter i pomyryuvav shkidlyvi vplyvy. Teper, koly Bilan shchez uzhe z obriyu, mozhna bude bez jogho vtruchannya prystupyty do vykonannya plyanu. Tse, kazav Kvikun, ye rich, shcho nazyvayet'sya taktyka. Vin povtoryv dekil'ka raziv, pidskakuyuchy dovkola, makhayuchy rizko khvostykom ta vtishno pidsmikhayuchys': «Taktyka, tovaryshi, taktyka»! Tvaryny ne maly pevnosty, yake znachennya ts'ogho slova, ale Kvikun promovlyav tak perekonlyvo, a troye sobak, shcho vypadkovo buly z nym, gharchaly tak zaghrozlyvo, shcho vony pryjnyaly tse poyasnennya bez dal'shykh zapytiv.

Uves' tsej rik tvaryny pratsyuvaly mov raby: ale vony buly shchaslyvi za pratseyu. Vony prykladaly usi zusyllya ta Zhertvuvaly sobyu, rozumiyuchy yasno, shcho vsya yikhnya pratsya — dlya dobra yikhn'ogho ta pryjdeshnikh pokolin', a ne dlya zghrayi linyvykh, ghrabizhnyts'kykh lyuds'kykh istot.

Protyaghom vesny i lita vony pratsyuvaly shistdesyat ghodyn na tyzhden', a v serpni Napoleon progholosyv, shcho budut' pratsyuvaty i v nedilyu po obidi. Tsya pratsya bula tsilkom dobrovil'na, ta kozhnij tvaryni, shcho ne z'yavylasya b na neyi, zmenshyly b pajku na polovynu. Ta prote z'yasuvalosya, shcho dovedet'sya zalyshyty deyaki zavdannya nevykonanymy.

Zhnyva buly trokhy mensh uspishni yak mynulogho roku, a dva polya, shcho musily ranish litom zasiyaty kornevyshchamy, lyshylys' nezasiyani, bo ne zakincheno vchasno oranky. Mozhna bulo vzhe peredbachyty shcho jde vazhka zyma.

Vitryak sprychynyav neperedbacheni trudnoshchi. V kolghospi bula dobra kamenyarnya, de dobuvaly vapnyak; v odnij iz prybudov znajshlosya dosyt' pisku j tsementu, otzhe budivel'ni znadoby buly pid rukoyu. Ta tvaryny spochatku ne moghly rozv'yazaty problemy yak byty kamin' na shmatky vidpovidn'oyi velychyny. Zdavalos', shcho tse mozhna zrobyty til'ky z pomichchyu oskardiv i pleshen'; ta zhodna tvaryna ne vmila yikh vzhyvaty, bo zhodna ne moghla stoyaty na zadnikh noghakh. Til'ky pislya kil'katyzhnevogho daremnogho trudu pryjshla komus' shchasdyva dumka — a same, vykorystaty sylu tyazhinnya. Velychezni bryly, nadto velyki dlya bezposredn'ogho vzhytku, lezhaly rozkydani na dni kamenyarni. Tvaryny zakydaly na nykh lynvy i todi usi ghurtom: korovy, koni, vivtsi, kozhna tvaryna, shcho moghla skhopyty za lynvu — navit' svyni neraz pryyednuvalys' u krytychnykh khvylynakh — rozpuchlyvo povoli volikly bryly vghoru po uzbichchyu, azh na vershok kamenyarni; tam, na krayu yikh zvalyuvaly vnyz i vony razbyvalys' na shmatky. Transportuvannya rozbytogho kamenyu bulo vidnosno neskladne. Koni vidvozyly jogho povnymy vozamy, vivtsi volikly okremi bryly, navit' Dereza z Beniyaminom zapryaghalys' u staru, leghku bidku i vykonuvaly svoyu chastku. Piznim litom zvezly vzhe dovoli kaminnya; todi pid doghlyadom svynej pochalos' buduvannya.

Ta vse posuvalos' vpered povoli, z trudom. Neraz treba bulo tsiloyi dnyny, shchob vytyaghty odnu odnisin'ku brylu na vershok kamenyarni, a koly yiyi perekydaly kriz' kraj, vona chasom ne razbyvalas'. Bez Boksera tvaryny ne dosyaghly b nichogho; zdavalos', shcho jogho syla dorivnyuye syli usikh inshykh tvaryn ukupi. Koly bryla pochynala zsovuvatys', a tvaryny krychaly v rozputsi, bo bachyly, shcho j vony z neyu zsovuyut'sya vnyz, Ghnidko zavzhdy napruzhuvavsya, lynva napynalas' i bryla zatrymuvalas'. Kozhen buv spovnenyj podyvu, koly dyvyvsya na n'ogho, yak vin spynavsya po uzbichchyu p'yad' za p'yaddyu, dykhayuchy uryvchasto i shvydko, z pokrytymy potom bokamy, vpynayuchys' u ghrunt ghakamy pidkov. Konyushyna peresterighala joghoneraz, shchob vin buv oberezhnyj i ne vysnazhuvavsya, ta Ghnidko ne slukhavsya yiyi nikoly. Dva jogho klychi «Pratsyuvatymu duzhche» i «Napoleon maye zavzhdy ratsiyu» zdavalys' jomu zadovil'noyu vidpoviddyu na vsi problemy. Vin domovyvsya z pivnem, shchob toj budyv jogho vrantsi na try chverti ghodyny ranishe, a ne, yak dosi, na piv ghodyny. A u vil'ni khvylyny, shcho yikh bulo teper nebaghato, ishov vin do kamenyarni, nabyrav poven vantazh kaminnya i volik jogho bez nichyyeyi dopomoghy na mistse, de mav staty vitryak.

Ts'ogho lita tvarynam velos' nepoghano, ne zvazhayuchy na tyazhku pratsyu. Khoch vony j ne maly bil'she kharchu yak za Dzhonsovykh dniv, prynajmni maly jogho ne menshe. Tomu, shcho yim dovodylos' kharchuvaty lyshe sebe, a ne p'yat' marnotratnykh lyuds'kykh istot na dodatok, bula taka velyka perevagha, shcho treba bulo b neodnogho neuspikhu, shchob yiyi znivechyty. Krim ts'ogho, tvarynnyj metod pratsi pid baghat'ma oghlyadamy davav lipshi naslidky i oshchadzhuvav trud. Taku pratsyu yak polinnya, napryklad, mozhna bulo vykonaty z doskonalistyu nemozhlyvoyu dlya lyuds'koyi istoty. A dali, tomu shcho zhodna tvaryna teper ne krala, bulo zajve vidghorodzhuvaty pasovyshche vid rilli, a tse 'Oshchadzhuvalo baghato pratsi bilya utrymuvannya zhyvoplotiv ta perelaziv. Vsezhtaky, koly lito promynulo, pochaly doshkulyaty riznomanitni neperedbacheni nedostachi. Bula potreba v parafinovij oliyi, tsv'yakhakh, motuzi, sukharyakh dlya sobak, zalizi na pidkovy — zhodnogho iz tsykh predmetiv ne mozhna bulo vyrobyty V kolghospi. Zghodom musila takozh vynyknuty potreba v nasinni, shtuchnykh dobryvakh, ne ghovoryachy vzhe pro rizhne pryladdya i, nareshti, mashyny dlya vitryaka. Nikhto ne migh sobi uyavyty, yakym robom yikh prydbaty.

Odnogho nedil'nogho ranku, koly tvaryny zibralys', shchob pryjnyaty do vidoma rozporyadky, Napoleon ob'yavyv, shcho rishyvsya na novu polityku. Vidteper Kolghosp Tvaryn uvijde u torghovel'ni znosyny z susidnimy khutoramy: ochevydno ne z yakoyus' komertsijnoyu metoyu, til'ky vyklyuchno na te, shchob oderzhaty deyaki neghajno potribni vyroby. Potreby zv'yazani z vitryakom mayut' pershist' pered usim inshym, zayavyv vin. Tomu vin domovlyuyet'sya pro prodazh stoghu sina i chastyny ts'oghorichnogho vzhynku pshenytsi. Yakshcho piznishe treba bude shche bil'she ghroshej, dovedet'sya yikh rozdobuty, prodavshy yajtsya, a zbuty yikh ye zavzhdy zmogha u Vilinghdoni. Kurky, skazav Napoleon, povynni radisno pryvitaty tsyu zhertvu yak yikhnij okremyj vnesok v buduvannya vitryaka.

I znov u svidomist' tvaryn zakralos' neyasne zbentezhennya. Nikoly ne maty dila z lyuds'kymy istotamy, nikoly ne zajmatys' torghivleyu, nikoly ne robyty vzhytku z ghroshej — chy tse ne buly odni z najpershykh rezolyutsij, pryjnyati na tomu pershomu peremozhnomu Mitynghu pislya proghnannya Dzhonsa? Usi tvaryny pryghaduvaly sobi, shcho ukhvalyuvaly taki rezolyutsiyi, abo prynajmni dumaly, shcho take sobi pryghaduyut'. Chotyry molodi svyni, shcho zaperechuvaly, koly Napoleon kasuvav mitynghy, boyazko pidnesly gholos, ta zaghlushlyve gharchannya sobak shvydko yikh vtykhomyrylo. Potim sered ovets' pochulos', yak Zvychajno: «Chotyry noghy — dobre, dvi noghy — poghano» i tse zaghladylo khvylevu nezruchnist' polozhennya. Vkintsi Napoleon pidnis nizhku na znak tyshi i povidomyv, shcho vin sam uzhe vse vlashtuvav. Nikhto iz tvaryn ne potrebuvatyme stykatysya z lyuds'kymy istotamy; shcho bulo b, yasno, duzhe ne bazhane. Vin maye namir uzyaty uves' tyaghar na vlasni plechi. P. Skavutyshyn, povirnyk, shcho prozhyvaye u Vilinghdoni, poghodyvsya buty poserednykom mizh Kolghospom Tvaryn ta zovnishnim svitom i vidviduvatyme kolghosp kozhnogho ponedilka vrantsi dlya oderzhannya instruktsij. Napoleon zakinchyv promovu, yak zvychajno, oklykom «Khaj zhyve Kolghosp Tvaryn» i pislya viddpivannya «Zviriv Anghliyi» tvaryn vidpushcheno.

Pislya ts'ogho Kvikun podavsya na obkhid kolghospu ta zaspokoyuvav dumky tvaryn. Vin zapevnyav yikh, shcho rezolyutsij proty torghovel'nykh znosyn ta vzhytku ghroshej ne to shcho nikoly ne pryjmaly: yikh navit' nikoly ne vnosyly. Tse use buly chysti uyavlennya, a yikhnye korinnya mabut' u brekhnyakh, shcho rozpuskav Bilan. Deyaki tvaryny maly shche slabi sumnivy, ta Kvikun zapytav yikh khytro: «Chy vy pevni, shcho tse vam ne pryverzlosya, tovaryshi? Chy ye u vas na rukakh yakyjs' dokaz pro taki postanovy? Chy yikh denebud' zapysano?» Tomu shcho, bezperechno, nishcho take ne isnuvalo na pys'mi, tvaryny buly perekonani, shcho pomylyalysya.Kozhnogho ponedilka, zghidno z umovoyu, p. Skavutyshyn vidviduvav kolghosp. Vin buv cholovik z bakamy, nevysokogho rostu i lukavyj z vyghlyadu. Buv vin povirnyk vid duzhe malykh sprav, prote vystachylo jomu ghluzdu na te, shchob zbaghnuty ranish za inshykh, shcho Kolghosp Tvaryn potrebuvatyme faktora ta shcho doruchennya vart bude pryjnyaty. Tvaryny stezhyly z vidtinkom zhakhu za jogho prykhodom ta vikhodom i unykaly jogho po zmozi. Prote, koly bachyly postat' Napoleona, shcho davav na chotyr'okh nakazy dvonoghomu Skavutyshynovi, yikhnya ghordist' zrostala; vony chastkovo myrylysya z novym poryadkom. Vidnosyny mizh Nymy ta lyuds'kym rodom buly teper ne zovsim taki yak ranishe, Lyuds'ki istoty nemenshe nenavydily Kolghosp Tvaryn teper, koly vin buv u rozkviti; ba, vony nenavydily jogho bil'she yak kolynebud'. Kozhna lyuds'ka istota vvazhala za doghmu, shcho kolghosp ranishe chy piznishe zbankrotuye, a persh za vse, shcho budova vitryaka zakinchyt'sya tsilkovytym neuspikhom. Vony skhodylys' po shynkakh i dovodyly odyn odnomu, za dopomoghoyu diyaghram, shcho vitryak musyt' obov'yazkovo zavalytysya, a yakshcho j ustoyit', to ne diyatyme nikoly. Prote, v nykh mymovoli razvynulas' povagha do tvaryn, shcho tak uspishno keruvaly svoyimy spravamy. Odnym iz proyaviv tsiyeyi nastanovy bulo te, shcho vony pochaly nazyvaty Kolghosp Tvaryn jogho vlastyvym jmennyam ta perestaly vdavaty butsimto vin zvet'sya «Didivshchyna». Vony perestaly takozh obstavaty za Dzhonsom, shcho vtratyv nadiyu oderzhaty khutir nazad i oselyvsya u inshij chatyni ghrafstva. Dosi ne bulo shche zv'yazku mizh Kolghospom Tvaryn ta zovnishnim svitom, khiba shcho cherez Skavutyshyna, ale vves' chas podejkuvaly, shcho Napoleon ne s'oghodni-zavtra sklade ostatochnyj torghovel'nyj doghovir abo z p. Pil'kinghtonom z Lysychogho Ghayu, abo z p, Frydrykhom z Derypolya, — ale, yak pomicheno, nikoly z oboma naraz.

Bil'sh — mensh u tsej chas svyni nespodivano pereneslys' do pans'kogho budynku i roztashuvalys' u n'omu. Znov tvarynam zdavalos', niby pryghaduyut' sobi, shcho u davni dni pryjnyato postanovu proty ts'ogho, i znov Kvikun zumiv perekonaty yikh, shcho vono bulo ne tak. Tse zovsim neobkhidne, skazav vin, shchob svyni, shcho ye mizkom kolghospu, maly zatyshne mistse dlyapratsi. Krim ts'ogho ghidnosti Vozhdya (bo vid nedavn'ogho chasu stav vin, ghovoryachy pro Napoleona, vzhyvaty tytulu «Vozhd'») prozhyvaty u domi lychyt' bil'she za pobut u zvychajnomu khlivi. Prote, deyaki tvaryny buly skhvyl'ovani, koly pochuly, shcho svyni ne til'ky kharchuyut'sya v kuzhni ta vzhyvayut' vital'nyu yak kimnatu dlya vidpochynku, ale j splyat' u lizhkakh. Bokser proghnav vid sebe tsyu dumku zvychajnym «Napoleon maye zavzhdy ratsiyu», ale Konyushyni zdavalos', shcho pam'yataye okreslenu postanovu proty lizhok; vona pishla na kinets' kluni ta namaghalas' rozibraty Sim Zapovidej, shcho buly tam napysani. Perekonavshys', shcho ne v syli prochytaty bil'she yak okremi litery, vona poklykala Derezu. «Derezo, — skazala vona, _: — prochytaj meni chetvertu Zapovil'. Chy tam nichogho ne skazano pro te, shchob nikoly ne spaty v lizhkovi?»

Z deyakym trudom dereza vidchytala Zapovid' sklad za skladom. «V nij skazano: Khaj zhodna tvaryna ne spyt' u. lizhku, zastelenim prostyralamy,» — spovistyla vona nakinets'.

Yak vono ne tsikavo, ale Konyushyna ne pryghaduvala sobi, shchob chetverta Zapovid' zghaduvala pro prostyrala. Ta koly tak bulo tut na stini, to ne moghlo buty inakshe. A Kvikun, shcho v tsej ment prypadkovo tudoyu prokhodyv u tovarystvi dvokh — tr'okh sobak, zumiv daty tsilij spravi vidpovidne osvitlennya. «Otzhe vy vzhe znayete, tovaryshi, — skazav vin, — shcho my, svyni, spymo v lizhkakh u pans'komu budynku? A chomu zh by j ni? Vy ne prypuskaly, ya peven, shcho kolynebud' isnuvala postanova proty lizhok? Lizhko znachyt' til'ky mistse, de? splyat'. Styslo kazhuchy, v'yazka solomy u stajni ye lizhko. Postanova zvertalas' proty prostyral, shcho ye lyuds'kym vynakhodom. My usunuly prostyrala z lizhok i spymo pid ukryvalamy. Tse duzhe vyghidni lizhka, pravda! Ta, mozhu vam skazaty, tovaryshi, vony ne ye za vyghidni yak na nashi potreby, taki my zaraz vysnazheni usiyeyu tsiyeyu rozumovoyu pratseyu. Adzhezh vy ne khotily b pozbavyty nas vidpochynku, pravda; tovaryshi? Vy ne khotily b, shchob my buly nadto vtomleni dlya vykonuvannya nashykh obov'yazkiv? Napevne nikhto z vas ne bazhaye sobi pobachyty Dzhonsa znovu?»Tvaryny neghajno zapevnyly jogho shcho ni, i bil'sh nichogho ne zghaduvalos' pro te, shcho svyni splyat' u lizhkakh u pans'komu budynku. I koly dva dni piznishe bulo spovishcheno, shcho vidteper svyni vstavatymut' urantsi na ghodynu piznishe za inshykh tvaryn, to j na tse nikhto ne skarzhyvsya.

Pid osin' tvaryny buly vtomleni, ale shchaslyvi. Za nymy lezhav tyazhkyj rik pislya prodazhi chatyny sina i zbizhzhya; yikhni kharchovi zasoby buly ne duzhe to boghati, zate vitryak vynaghorodzhuvav usi nedostachi. Vin uzhe buv majzhe napolovynu zbudovanyj. Pislya zhnyv nastaly poghidni sukhi dni i tvaryny pratsyuvaly vazhche yak kolynebud' dosi, pevni, shcho vart tsilyj den' chvalaty, tudy j nazad z brylamy kamenyu, yakshcho v tsej sposib mozhna zvesty stiny vitryaka shche na stopu vyshche. Bokser navit' vykhodyv nochamy ta pratsyuvav ghodynu — dvi na odyntsi u syajvi serpnevogho misyatsya. U vil'ni khvylyny tvaryny khodyly dovkola napivzakinchenogho vitryaka, podyvlyayuchy moghutnist' ta strimkist' jogho stin; vony dyvuvalysya, shcho buly vzaghali zdibni zbuduvaty shchos' take velychnye. Til'ky staryj Beniyamin uperto ne zakhoplyuvavsya vitryakom, khoch, yak zvychajno, ne vyslovlyuvav nichogho krim zaghadkovoyi zavvaghy, shcho oslyne zhyttya dovghe.

Pryjshov lystopad, a z nym skazheni pivdenno — zakhidni vitry. Buduvannya dovelos' prypynyty, bo. povitrya bulo za voghke i ne bulo zmoghy rozmishuvaty tsement. Nakinets', odniyeyi nochi, khurtovyna nabrala takoyi syly, shcho budivli kolghospu khytalys' u pidvalynakh, a viter skynuv dekil'ko cherepyts' iz pokrivli kluni. Kury poprokydalys' kudkudakayuchy z perelyaku, bo vsim naraz prymrilosya, shcho nedaleko rozdavsya postril. Rankom tvaryny povykhodyly zi stayen' i pobachyly, shcho shchoghlu perevernulo vitrom, a v'yaz, shcho stoyav na krayu sadu, vyrvalo z korinnyam, nemov red'ku. Tvaryny til'ky-shcho vstyghly tse zaprymityty, yak z ghorlyanky kozhnoyi iz nykh vyrvavsya kryk rozpuky. Ochi yikhni zustrily zhakhlyvyj obraz. Vitryak buv zrujnovanyj.

Usi naraz kynulys' tudy. Napoleon, shcho majzhe zavzhdy khodyv povaghom, teper ghnavsya poperedu. Tak, plid usikh yikhnikh zmaghan' buv zrivnyanyj z pidvalynamy, a kaminnya, shcho vrny ztakym trudom byly j tyaghaly, lezhalo rozkydane dovkola. Nezdibni zrazu promovyty ni slova, vony stoyaly, sumno poghlyadayuchy na ghruz. Napoleon pokhozhdav movchky tudy j nazad, shchorazu obnyukhuyuchy zemlyu. Khvostyk jomu vyprostavsya ta mykavsya rizko to v odyn, to v drughyj bik; tse bula v n'ogho oznaka napruzhenoyi rozumovoyi diyal'nosty. Raptom vin zatrymavsya nache shchos' vyrishyvshy. «Tovaryshi, — skazav vin spokijno, — znayete, khto nese za tse vidpovidal'nist'? Chy znayete vorogha, shcho pidokravsya nichchyu i zavalyv vitryaka? Bilan! — Zareviv vin naraz ghromovym gholosom. — Bilan zchynyv tse! Z chystoyi zlovtikhy, praghnuchy zaghal'muvaty nashi plyany ta pomstytys' za te, shcho jogho ghanebno proghnaly, tsej zradnyk pidpovz syudy pid zakhystom nochi ta znivechyv majzhe rik nashoyi pratsi. Tovaryshi, z mistsya progholoshuyu Bilanovi smertnu karu. «Gheroj tvaryn Drughoi Klyasy» i piv kortsya yabluk oderzhyt' kozhna tvaryna, shcho viddast' jogho v ruky spravedlyvosty. Poven korets' kozhnomu, khto skhopyt' jogho zhyvym!»

Vistka, shcho yakraz Bilan vynuvatets' takogho vchynku, nepomirno potryasla tvarynamy. Pochulys' oklyky oburennya i kozhen pochav prydumuvaty v yakyj sposib skhopyty Bilana, koly b toj kolynebud' povernuvsya v kolghosp. Majzhe zrazu vykryly slidy svynyachykh ratyts' na nevelykij viddali vid ghorbka. Mozhna bulo yikh proslidyty lyshe na protyazi kil'kokh yardiv, ta vyghlyadalo, shcho vony vedut' u bik dirky v zhyvoploti. Napoleon obnyukhav yikh, vytyaghayuchy ghlyboko povitrya i spovistyv shcho vony Bilanovi. Yak svij osobystyj poghlyad podav vin, shcho Bilan mabut' pryjshov vid Lysychogho Ghayu.

«Ne barimos', tovaryshi, — vyklyknuv Napoleon, koly slidy vzhe rozghlyanuly. — Pered namy pratsya. Ts'ogho zh ranku pochynayemo vidbudovu vitryaka i buduvatymemo usyu zymu, chy snigh, chy poghoda. Provchymo ts'ogho nuzhdennogho zradnyka, shcho jomu ne tak leghko vdast'sya znivechyty nash trud. Pam'yatajte, tovaryshi: u nashykh plyanakh ne smiye buty zhodnoyi zminy. Musymo yikh vykonaty na zaznachenyj den'. Vpered, tovaryshi! Khaj zhyve vitryak! Khaj zhyve Kolghosp Tvaryn!»

Zyma bula suvora. Za khurtovynnoyu poghodoyu pryjshov ghrad z doshchem i snigh, a potim syl'ni morozy, shcho trymalysya dobre azh za pochatok lyutogho. Tvaryny prodovzhuvaly vidbudovu vitryaka; vony prykladaly vsikh zusyl', bo dobre znaly, shcho zovnishnij svit stezhyt' za nymy i shcho zavydyushchi lyuds'ki istoty raditymut' peremozhno, koly vitryak ne bude vchasno zakinchenyj. Z perserdya lyuds'ki istoty vdavaly, butsimto ne viryat', shcho tse Bilan zrujnuvav vitryaka: vony kazaly, shcho vitryak zavalyvsya, bo stiny buly zatonki. Tvaryny znaly, shcho vono ne tak. Prote, vyrisheno zbuduvaty stiny u try stopy zavshyrshky, a ne u visimnadtsyat' tsaliv, yak ranishe; tse znachylo, shcho treba bude zaghotovyty znachno bil'shu kil'kist' kaminnya. Dovghyj chas kamenyarnya bula zaviyana kuchughuramy i nichogho ne mozhna bulo robyty. Zghodom, koly nastala sukha, morozyana poghoda, pratsya posunulas' trokhy vpered. Ta tse buv zhorstokyj trud, shcho vzhe ne spovnyuvav tvaryn takykh radisnykh nadij yak ranishe, yim zavzhdy bulo kholodno, a do togho vony shche chasto gholoduvaly. Til'ky Ghnidko ta Konyushyna nikoly ne padaly dukhom. Kvikun vystupav z blyskuchymy promovamy pro radist' sluzhby i ghidnist' pratsi, ta inshi tvaryny znakhodyly bil'she nadkhnennya u Ghnidkovij syli ta jogho nezminnomu oklyku «Pratsyuvatymu duzhche!»

U sichni z kharchamy stalo skrutno. Zernovu pajku rizko zmensheno i povidomleno, shcho vydavatymut' dodatkovu pajku kartopli, shchob zapovnyty proghalynu. Todi vykrylos', shcho bil'sha chastyna zibranoyi kartopli peremerzla u kaghatakh, shcho buly prykryti ne dosyt' shchil'no. Kartoplya stala solodka, yiyi barva Zminylas' i til'ky mala chastyna bula yistivna. Tsilymy dnyamy tvaryny yily lyshe polovu ta kormovi buryaky. Zdavalos', shcho gholod pochynaye zaghlyadaty yim u vichi.

Zadlya dal'shogho isnuvannya kolghospu bulo neobkhidno zakhovaty tsej stan pered zovnishnim svitom. Zavalennya vitryaka dodalo lyuds'kym istotam smilyvosty i teper vony pochaly vyghaduvaty novi brekhni pro Kolghosp Tvaryn. Znovu rozkhodylys' chutky, shcho usi tvaryny vmyrayut' vid gholodu ta nedugh,shcho vony bezpreryvno voyuyut' mizh soboyu i shcho dijshlo do poyidannya odnopleminnykiv ta vlasnykh ditej. Napoleon yasno rozmiv yakykh poghanykh naslidkiv dovedet'sya chekaty, koly vykryyet'sya pravda pro kharchove polozhennya. Shchob rozpovsyudyty protylezhni uyavlennya, vin vyrishyv posluzhytysya p. Skavutyshynom. Dosi tvaryny majzhe ne stykalysya zi Skavutyshynom pidchas jogho shchotyzhnevykh vidvidyn: ale teper dekil'ka vybranykh tvaryn, perevazhno z ovets', otrymaly vkazivky zghaduvaty prynaghidno v jogho prysutnosti pro pobil'shennya pajky. Krim ts'ogho Napoleon nakazav napovnyty piskom ledve ne po kraj majzhe porozhni zasiky u komori, pisok potim prykryto ostankamy zerna j boroshna. Znajshlas' yakas' slushna pryklyuchka i Skavutyshyna provely kriz' komoru, shchob vin zmigh kynuty okom na zasiky. Tak jogho vdalos' pidduryty i vin nadali zayavlyav zovnish'omu svitovi, shcho v Kolghospi Travyn nemaye kharchovoyi skruty.

Prote pid kinets' sichnya stalo ochevydno, shcho treba bude rozdobuty zvidkys' pevnu kil'kist' zerna. U tsi dni Napoleon ridko poyavlyavsya prylyudno; vin provodyv uves' svij chas u pans'komu budynku, de bilya kozhnykh dverej vartuvaly lykhi sobaky. Koly vin teper pokazuvavsya, to zavzhdy na vrochystyj sposib, u pochoti z shesty sobak, shcho jogho shchil'no otochuvaly j gharchaly, yak khtos' zanadto nablyzhavsya. Chasto vin ne poyavlyavsya v nedilyu vrantsi, a til'ky perekazuvav rozporyadky cherez yakus' svynyu, zvychajno cherez Kvikuna.

Odnogho nedil'nogho ranku Kvikun zayavyv, shcho kury (vony yakraz pochaly nestys') musyat' zdavaty yajtsya. Napoleon pryjnyav cherez Skovutyshyna umovu na chotyrysta yayets' u tyzhden'. Zaplata za nykh povynna bula daty dosyt' ghroshevykh zasobiv dlya kupivli zerna j boroshna, shchob utrymaty kolghosp v diyi poky ne pryjde lito, a z nym polipshennya umovyn.

Kvochky, pochuvshy tse, pidnesly zhakhlyvyj kryk, yikh uzhe davnishe poperedzhuvaly, shcho tsya zhertva mozhe buty neobkhidna, ale vony ne viryly, shcho take mozhe statysya. Vony yakraz laghodylys' navesnu vysydzhuvaty kurchat i tomu protestuvaly, kazhuchy, shcho zabyraty yajtsya zaraz tse dushoghubstvo. Upershe vid chasu proghnannya Dzhonsa pochalosya shchos' skhozhe na bunt.Pid provodom tr'okh molodykh chornykh kurchat, minorks'koyi porody, kvochky rishuche namaghalysya protystavytys' Napoleonovij voli. Os' u chomu polyaghav yikhnij metod: vony zlitaly azh na krokvy i tam nesly yajtsya, shcho padaly na dolivku j rozbyvalys' vshchent. Napoleon diyav shvydko j bezoghlyadno. Nakazav prypynyty vydavannya pajka kuram i vydav rozporyadok: kozhnu tvarynu, shcho dast' khoch odno zernyatko zhyta kurtsi, zhde smertna kara. Sobaky pyl'nuvaly za vykonannyam tsykh nakaziv. Kury vyderzhaly p'yat' den', ta vreshti piddalys' i povernulysya u ghnizda. Za tsej chas zdokhlo dev'yat' kurok. Yikhni tila pokhovaly v sadu i zayavyly, shcho vony podokhly vid kuryachoyi kholery. Skavutyshyn ne diznavsya pro tsilu spravu. Yajtsya zdavaly vchasno: raz u tyzhden' pryyizdyv furghon bakalijnyka i zabyrav yikh.

Tymchasom Bilan kanuv, mov kamin' u vodu. Khodyly chutky, shcho vin perekhovuyet'sya na odnomu z susidnikh khutoriv, ne znaty til'ky chy v Lysychomu Ghayu chy v Derypoli. Napoleon buv teper z inshymy farmeramy u trokhy lipshykh vidnosynakh, yak davnishe. Na podvir'yi stoyaly stosy drov, skladeni shche pered desyat'ma rokamy, koly vyrubuvaly bukovyj ghaj. Drova buly sukhi i Skavutyshyn poradyv Napoleonovi prodaty yikh. p. Pil'kinghton i p. Frydrykh duzhe khotily yikh kupyty. Napoleon vaghavsya mizh odnym ta drughym i ne migh rishytys'. Pomityly take: koly vin buv blyz'kyj do zaklyuchennya umovy z Frydrykhom, todi zayavlyaly, shcho Bilan zakhovavsya u Lysychomu Ghayu, a koly vin pochynav skhylyatysya u bik Pil'kinghtona, todi kazaly, shcho Bilan nakhodyt'sya v Derypoli.

Rann'oyu vesnoyu vyyavylas' raptom rich, shcho duzhe vsikh sturbuvala. Bilan nichchyu, potajky, naviduvavsya do kolghospu! Tvaryny buly taki skhvyl'ovani, shcho majzhe zovsim ne v syli buly spaty u stoyankakh. Rozkazuvaly, shcho vin zakradayet'sya kozhnoyi nochi pid okhoronoyu temryavy i chynyt' rizhni zlochynstva. Krade zhyto, perevertaye dizhky z molokom, b'ye yajtsya, topche ghryadky, obghryzaye koru z ovochevykh derev. Koly til'ky shchos' ne vdavalos', zvychajno, pryshyvaly vynu Bilanovi. Koly rozbylos' vikno, chy zasunulas' kanava, to mozhna bulo napevne spodivatys', shcho khtos' skazhe: tse Bilan pryjshov nichchyu j tse vchynyv, a koly zaghubyvsya klyuch vid komory, uves' kolghosp buv perekonanyj, shcho Bilan vkynuv jogho u krynytsyu. Yak vono ne tsikavo, usi nadali viryly v tse, navit' todi, koly zanapashchenyj klyuch najshovsya pid mishkom boroshna. Korovy zayavlyaly odnostajno, shcho Bilan zakradayet'sya u yikhni stoyanky j doyit' yikh pidchas snu. Kazaly, shcho shchuri, yaki tsiyeyi zymy zavdavaly klopotu, takozh u soyuzi z Bilanom. Napoleon nakazav drib'yazkove slidstvo nad diyal'nistyu Bilana. Z pochetom sobak vin vyjshov na pyl'ni oghlyadyny budivel' kolghospu; reshta tvaryn jshla pozadu na shanoblyvij viddali. Shcho paru krokiv Napoleon spynyavsya i obnyukhuvav zemlyu, chy ne maye de slidiv Bilanovykh ratyts'; vin tverdyv, shcho mozhe rozpiznaty yikhnij zapakh. Vin obnyukhav kozhen kutok u kluni, v korivnyku, v kurnykakh, v ghorodi i majzhe vsyudy znakhodyv Bilanovi slidy. Bin tykav rylom v zemlyu, chasto nyukhav, ghlyboko vtyaghayuchy povitrya; nareshti vyghuknuv strashnym gholosom: «Bilan! Vin tut buv! Chuyu vyrazno jogho zapakh!» i pry slovi «Bilan» usi sobaky tak gharchaly i pokazuvaly ikly, shcho azh kholola krov u zhylakh.

Tvaryny buly na smert' perepolosheni. Yim zdavalos', niby Bilan tse yakyjs' nevydymyj vplyv, shcho nym prosyaknute povitrya dovkola i shcho navodyt' na nykh usilyaki nebezpeky. Uvechori Kvikun sklykav yikh i zi sturbovanym vyrazom na oblychchi zayavyv, shcho prynosyt' vazhlyvi novyny.

«Tovaryshi, — vyghuknuv Kvikun, shchoraz pidplyghuyuchy nervovo, — vykryto zhakhlyvu rich. Bilan zaprodavsya Frydrykhovi z Derypolya, shcho teper same umyshlyaye napasty na nas i vidibraty kolghosp. Koly napad pochnet'sya, Bilan maye buty providnykom. Ta diyut'sya shche ghirshi rechi. Dosi my dumaly, shcho bunt Bilana vyklykaly lyshe jogho chvanlyvist' ta shanolyubstvo. Ta my pomylyalys', tovaryshi. Znayete yaka bula pravdyva prychyna? Bilan buv vid samogho pochatku v soyuzi z Dzhonsom! Uves' chas vin buv tayemnym aghentom Dzhonsa. Use tse stverdzhuyut' dokumenty, shcho zalyshylys' pislya n'ogho i shcho yikh til'ky teper znajdeno. Na moyu dumku, tse poyasnyuye boghato dechogho, tovaryshi. Chy my ne bachyly sami, yak vin namaghavsya, na shchastya bezuspishno, pryvesty do nashoyi porazky j znivechennya u boyu pid Korivnykom?» Tvaryny ostovpily. Tse bulo zlochystvo, shcho nabaghato perevyshchuvalo znyshchennya vitryaka. Ta treba bulo deyakogho chasu, shchob vony zmoghly vpovni spryjnyaty tsyu vistku. Usi pam'yataly, abo yim zdavalos', shcho pam'yatayut', nache vony bachyly yak Bilan u boyu pid Korivnykom ghnavsya pidchas nastupu poperedu vsikh, yak vin zghurtovuvav yikh i dodavav yim vidvaghy pry kozhnij cherghovij atatsi i yak vin ni na khvylynu ne pokynuv stanovyshcha, navit' koly shrit iz Dzhonsovoyi rushnytsi poranyv jomu spynu. Zrazu tyazhko bulo zrozumity, yak z usim tsym poghodyty vistku, shcho vin stoyav po Dzhonsovomu botsi. Navit' Ghnidko, shcho ridko stavyv zapyty, oteteriv. Vin ligh, pidibghav peredni kopyta pid sebe, zakryv ochi i z velykym zusyllyam, nareshti, sklav svoyi dumky pomalu: «Ya ts'omu ne viryu, — skazav vin. — Bilan borovsya muzhn'o v boyu pid Korivnykom. Ya sam jogho bachyv. Chy zh my ne nadaly jomu «Gheroya Tvaryn Pershoyi Klyasy» zrazu pislya boyu?»

«Tse bula khyba z nashogho boku, tovaryshu. Ale teper znayemo, bo tse vse zapysano v tayemnykh dokumentakh, shcho yikh my znajshly — shcho v dijsnosti vin namaghavsya zamanyty nas tudy, de nas chekav zaghyn.»

«Ta jogho zh poraneno, — skazav Ghnidko, — My vsi bachyly, yak vin skhodyv krov'yu». «Tse nalezhalo do zmovy! — vyghuknuv Kvikun. — Dzhonsiv postril lyshe dryapnuv jogho. Ya migh by vse te pokazaty vam, napysane jogho vlasnoyu rukoyu, koly b vy buly zdibni tsi rechi prochytaty. Zmova polyaghala v tomu, shcho Bilan mav u vyrishal'nomu momenti boyu daty znak do vtechi i ostavyty pole v rukakh vorogha. I tse jomu majzhe vdalosya — mozhna navit' skazaty, tovaryshi, tse by jomu vdalosya, koly b ne nash gheroyichnyj Vozhd', tovarysh Napoleon. Chy ne pam'yatayete, yak v toj ment, koly Dzhons i jogho najmyty uvirvalys' na podvir'ya, Bilan raptovo zavernuv i kynuvsya tikaty, a za nym baghato tvaryn? A chy ne pam'yatayete j togho, yak yakraz u ment, koly poshyryuvalas' panika i zdavalos', shcho vse vtrachene, tovarysh Napoleon skochyv vpered z oklykom «Smert' Lyudstvu!» i zatopyv zuby u Dzhonsovij nozi? Tse vy napevno pam'yatayete, tovaryshi?» — vyghuknuv pidtants'ovuyuchy Kvikun.

Teper, koly Kvikun opysav tak naghlyadno usyu podiyu, tvarynam zdavalosya, shcho vony yiyi pam'yatayut'. U kozhnim razi vonypam'yataly, shcho u vyrishal'nyj moment boyu Bilan kynuvsya tikaty. Ale Ghnidko vse zh buv trokhy nesvij.

«Ya ne dumayu, shcho Bilan buv uzhe na pochatku zradnykom», — skazav vin nakinets'. — Insha rich, shcho vin vdiyav potim. Ale ya perekonanyj, shcho u boyu pid Korivnykom vin buv dobrym tovaryshem.»

«Nash Vozhd', Tovarysh Napoleon, — zayavyv Kvikun, promovlyayuchy duzhe povoli j rishuche, — kateghorychno stverdyv — kateghorychno, tovaryshu, — shcho Bilan buv Dzhonsovym aghentom vid samogho pochatku — tak, shche na baghato ranishe, zaky navit' poyavylasya dumka pro bunt». «A, tse insha sprava», — skazav Ghnidko. — Koly tovarysh Napoleon tak kazhe, to tse musyt' buty pravyl'no.»

«Os' slova u vlastyvomu dusi, tovaryshu!» — Vyghuknuv Kvikun, prote pomicheno, shcho vin duzhe nepryvitno zaklipav na Ghnidka svoyimy ochyma. Zbyravsya vzhe jty, ale spynyvsya i dodav z natyskom: «Poperedzhuyu, khaj ochi kozhnoyi tvaryny pyl'no stezhat' za podiyamy v kolghospi. My mayemo pidstavy prypuskaty, shcho pevna kil'kist' Bilanovykh shpykiv v tsij khvylyni sydyt' prytayena mizh namy!»

Cherez chotyry dni, pid vechir, Napoleon nakazav usim tvarynam zijtysya na podvir'yi. Koly vsi zibralys', Napoleon vyrynuv iz pans'kogho budynku, z obydvoma medalyamy na ghrudyakh (vin nedavno sam pryznachyv sobi «Gheroya Tvaryn Pershoyi Klyasy» ta «Gheroya Tvaryn Drughoyi Klyasy»). Dev'yat' veletens'kykh sobak skakaly dovkola n'ogho ta pogharkuvaly, azh usim tvarynam probighav moroz za shkuroyu. Vony prynyshkly na svoyikh mistsyakh, nenache napered znaly, shcho maye statysya shchos' zhakhlyve.

Napoleon zatrymavsya; pyl'nym, suvorym poghlyadom obijnyav slukhachiv i vraz kuviknuv z vysokoyi noty. Sobaky kynulys' vmyt' vpered, skhopyly chetvero svynej za vukha ta pryvolikly yikh Napoleonovi pid noghy. Koly yikh tyaghly, svyni pyshchaly z bolyu j perelyaku. Teper iz vukh yim kapala krov; sobaky zasmakuvaly krovy i yakyjs' chas zdavalosya, shcho os'-os' pokazyat'sya. Na dyvo vsim, try z pomizh nykh metnulys' do Ghnidka. Ghnilko pobachyv yikhnye nablyzhennya, nastavyv kopyto, zachepyv odnogho sobaku v povitri i pryshpylyv jogho do zemli. Sobaka skavuchav, blaghayuchy pomyluvannya; dvoye inshykh vtikly, pidibghavshy khvosty pid sebe. Ghnidko dyvyvsya na Napoleona zapytlyvo: rozdavyty jomu sobaku na smert' chy vidpustyty? Napoleon nenache zminyvsya na oblychchi, vin rizko nakazav Ghnidkovi vidpustyty sobaku. Ghnidko pidnis kopyto i prydavlenyj sobaka zavyvayuchy chkurnuv nyshkom.

Gharmyder za myt' ushchukh. Chotyry svyni chekaly tremtyachy; kozhna rysa yikhnikh oblych ghovoryla pro provynnist'. Napoleon zaklykav yikh pryznatysya do zlochyniv. Tse buly ti sami chotyry svyni, shcho protestuvaly, koly Napoleon kasuvav Mitynghy. Bez zhodnogho ponukannya vony vyznaly, shcho vid chasu, koly proghnaly Bilana, vony buly z nym v tayemnykh znosynakh, shcho spivpratsyuvaly z nym pry znyshchenni vitryaka, nareshti, shcho doghovorylysya z nym vydaty kolghosp v ruky p. Frydrykha. Vony dodaly shche yak u pryvatnikh rozmovakh Bilan buv pryznavavsya yim, shcho za mynuli roky buv tayemnym aghentom Dzhonsa. Yak til'ky vony zakinchyly svidchennya, sobky pereghryzl"y yim ghorlyanku, a Napoleon zapytav gholosom, shcho usim naghanyav zhakhu, chy khto-nebud' inshyj z tvaryn ne maye chogho do vyyavlennya. Todi vystupyly try kurky, shcho verkhovodyly u sprobi buntu iz-za yayets'. Vony stverdyly, shcho Bilan z'yavyvsya yim uvi sni i zaokhochuvav yikh do neposlukhu Napoleonovym nakazam. Yikh takozh zarizaly. Dali vystupyla ghuska i posvidchyla, shcho zatayila shist' koloskiv u zhnyva v mynulomu rotsi ta z'yila yikh nichchyu. Potim vivtsya pryznalas', shcho napisyala u stavok, de buv vodopij; vona kazala, shcho vchynyla tse za namovoyu Bilana; dvi inshi vivtsi vyyavyly, yak poghubyly dushu chornogho barana, osoblyvogho prykhyl'nyka Napoleona: pomityvshy shcho toj slabuye na kashel', vony prymusyly jogho bighaty dovkola vatry poky ne zaghnaly jogho na smert'. Usikh yikh zakololy na mistsi. I tak prodovzhuvalys' svidchennya j rozpravy, azh pid noghamy v Napoleona vyrosla burta trupiv, a povitrya stalo tyazhke vid zapakhu krovj, nevidomogho v kolghospi vidkoly proghnaly Dzhonsa.

Koly bulo vzhe po vs'omu, tvaryny, krim svynej ta sobak, pishly sobi nyshkom. Vony buly prygholomsheni, potryaseni i neshchaslyvi. Ne znaty shcho vrazhalo bil'she: zrada tvaryn, shchozv'yazalysya z Bilanom, chy kryvava rozplata, svidkamy yakoyi vony til'kyshcho buly. U davni dni vony bachyly ne mensh zhakhlyvi krovoprolyttya, ale usim zdavalos', shcho teper tse bulo nabaghato ghirshe, bo stalos' pomizh samymy tvarynamy. Vid chasu, koly Dzhons pokynuv kolghosp, azh do s'oghodnishn'ogho dnya, zhodna tvaryna ne vbyla inshoyi, khochab navit' shchura. Tvaryny podalysya na toj nevysokyj ghorbok, de stoyav napivzakinchenyj vitryak i posidaly vsi razom, zbylys' do ghromady, nache shchob zaghritys' — Komashyna, Dereza, Beniyamin, vivtsi, tabun ghusej i kurej — usi krim kishky, shcho nezadovgho do togho, yak Napoleon zveliv tvarynam zibratys', raptovo shchezla. Yakyjs' chas usi movchaly. Odyn Ghnidko zalyshyvsya na noghakh. Vin pobrykuvav to syudy to tudy, khl'oskayuchy sebe dovghym khvostom po bokakh i raz — po — raz irzhav vid nespodivanky. Nareshti skazav: «Ya ts'ogho ne rozumiyu. Ya b nikoly ne poviryv, shcho take mozhe statys' u kolghospi. Vynoyu ts'omu yakas' khyba v nas samykh. Na mij poghlyad spravu rozv'yazhe posylena pratsya. Vidteper vstavatymu vrantsi na povnu ghodynu ranishe.»

I svoyim tyazhkym trukhom vin pokotyvsya do kamenyarni. Tam vin navantazhyv voza kaminnyam i potyagh jogho pid vitryak. Obernuvshy tak trychi, vin pishov spaty.

Tvaryny zbylys' do kupy dovkola Konyushyny; usi movchaly. Z ghorbka, de vony lezhaly, mozhna budo shyrokym poghlyadom obijnyaty okolytsyu. Pered yikhnimy ochyma lezhala bil'sha chastyna Kolghospu Tvaryn: prodovghaste pasovyshche, shcho prostyaghalos' azh do bytogho shlyakhu; levady, ghaj, vodopij, zaorani polya, de zelenila sokovyta pshenytsya, chervoni pokrivli budivel' kolghospu i dymari z kucheryamy dymu. Buv yasnyj vesnyanyj vechir. Travu ta rozkvitli zhyvoploty ozolochuvalo navkisne sonyashne prominnya. Nikoly kolghosp — i z deyakym zdyvuvannyam vony naghadaly sobi, shcho tse buv yikhnij kolghosp, kozhna p'yad' bula tut yikhn'oyu vlasnistyu — nikoly kolghosp ne zdavavsya tvarynam takym zhadanym mistsem. Koly poghlyad Konyushyny probighav po uzbichchyu, ochi yiyi spovnylys' sliz'my. Koly b vona moghla vyslovyty svoyi dumky, to skazala b napevno, shcho ne tudy vony zmiryaly, koly pered rokamy vzyalys' do pratsi nad povalennyam lyuds'kogho rodu. Togho vechora koly staryj Marko vpershe pidorvav yikh do buntu, vony radily dumkoyu pro inshe majbutnye, a ne pro zhakhlyvi stseny rizni.

Yakshcho vona mala todi yakyjs' obraz majbut'n'ogho, to tse buv obraz suspil'stva tvaryn vyzvolenykh vid gholodu i kanchuka, usikh rivnykh mizh soboyu, de kozhen pratsyuvav by vidpovidno do svoyikh zdibnostej, brav pid zakhyst slabogho, tak yak vona zakhyshchala malykh kachat-syrit peredn'oyu noghoyu togho vechora, koly promovlyav Marko. Zamist' ts'ogho — sama ne znala chomu vony dozhylys' do dniv, koly nikhto vzhe ne navazhuvavsya odverto vyslovyty dumku, koly vsyudy veshtalysya lyuti sobaky i vsyudy bulo chuty yikhnye gharchannya, koly dovodylosya buty svidkom, yak tvoyikh tovaryshiv, shcho pryznavalys' do oghydlyvykh zlochyniv, rozryvaly na shmatky. Navit' tin' neposlukhu chy buntu ne prykhodyla yij na dumku. Vona znala, shcho yikhnye polozhennya, navit' take yak zaraz, znachno lipshe nizh polozhennya za Dzhonsa, i shcho persh za vse treba zapobighty povernennyu lyuds'kykh istot. Shchob ne stalos', vona ostanet'sya virnoyu, pratsyuvatyme vazhko, vykonuvatyme oderzhuvani nakazy i pryznavatyme provid Napoleona. Ta prote, ne ts'ogho vona ta inshi tvaryny spodivalysya i ne dlya ts'ogho karalysya vazhkoyu pratseyu. Ne na te vony buduvaly vitryaka i pidstavlyaly sebe pid kuli Dzhonsovoyi rushnytsi. Taki buly yiyi dumky, khoch yij ne dostavalo sliv yikh vyslovyty.

Nareshti, vidchuvayuchy, shcho tse do deyakoyi miry zaminyt' slova, yakykh yij brakuvalo, vona pochala «Zviriv Anghliyi». Reshta tvaryn, shcho sydily dovkola neyi, pryyednalys' do spivu i usi prospivaly pisnyu trychi — duzhe melodijno ta povoli j tuzhlyvo, tak yakos', yak nikoly dosi shche yiyi ne spivaly.

Vony yakraz skinchyly spivaty vtretye, koly do nykh pidijshov Kvikun u suprovodi dvokh sobak. Na oblychchi v n'ogho buv takyj vyraz, niby vin mav yim shchos' vazhlyve skazaty. Vin povidomyv, shcho okremym rozporyadzhennyam tovarysha Napoleona «Zviriv Anghliyi» skasovano. Vidteper zaboroneno yikh spivaty.

Tvaryn vrazyla tsya nespodivana vistka.

«Chomu?» — Vyghuknula Dereza.

«Pisnya bil'she nepotribna, tovaryshko,» — tverdo vidkazav Kvikun. «Zviri Anghliyi» buly pisnya Buntu. A Bunt uzhe dokonanyj. Ekzekutsiya zradnykiv s'oghodni pid vechir bula kintsevym aktom buntu. Vorogh, zovnishnij i vnutrishnij, rozbytyj. U «Zviryakh Anghliyi» my vyslovlyuvaly nashu tughu za bil'sh doskonalym suspil'stvom majbutn'ogho. Take suspil'stvo zaraz vzhe isnuye. Otzhe yasno, shcho tsya pisnya ne maye bil'she sensu.»

Khoch tvaryny buly zalyakani, prote dekhto mozhe b i protestuvav, ale v tsej ment vivtsi pochaly svoye zvychajne bleyannya «Chotyry noghy — dobre, dvi noghy — poghano» — shcho prodovzhuvalos' kil'ka khvylyn i poklalo kinets' usyakij dyskusiyi. Takym robom «Zviriv Anghliyi» ne chuty bulo bil'she. Natomist' poet Minim sklav inshu pisnyu, shcho pochynalas' slovamy:

Khutir tvaryn, khutir tvaryn,
Povik ostanus' tvij virnyj syn.

Spivaly yiyi kozhnoyi nedili vrantsi pislya pidnesennya prapora. Odnache tvaryny yakos' vidchuvaly, shcho ni slova ni melodiya ne dorivnyuyut' «Zviryam Anghliyi».

Za kil'ka dniv, koly ushchukh zhakh, vyklykanyj ekzekutsiyamy, dekhto iz tvaryn pryghadav sobi abo dumav, shcho sobi pryghaduye, shcho Shosta Zapovid' zapovidala: «Khaj zhodna tvaryna ne vbyvaye inshoyi tvaryny.» I khoch usi staralys' ne zghaduvaty ts'ogho v prysutnosti svynej chy sobak, usi vidchuvaly, shcho nedavni vbyvstva protyrichat' tsij Zapovidi. Konyushyna poprokhala Beniyamina prochytaaty yij Shostu Zapovid', a koly Beniyamin, yak zvychajno, ne skhotiv mishatysya u taki spravy, vona pryvela Derezu. Dereza prochytala yij Zapovid'. Vona zvuchala: «Khaj zhodna tvaryna ne vbyvaye inshoyi tvaryny bez prychyny ». Ostanni dva slova yakos' vyskochyly tvarynam iz pam'yaty. Ta teper vony pobachyly, shcho Zapovidi ne porusheno, bo yasno bula prychyna vbyty zradnykiv, shcho uvijshly v zghodu z Bilanom.

U ts'omu rotsi tvaryny pratsyuvaly shche vazhche yak u mynulomu. Vidbudova vitryaka zi stinamy, udvoye ghrubshymy yak ranish, ta zakinchennya jogho u vyznachenyj termin, poruch iz zvychajnoyu pratseyu v Kolghospi, vymaghaly veletens'kogho zusyllya. Neraz tvarynam zdavalos', shcho yikhnij trudoden' dovshyj, a kharchuvannya ghirshe yak za Dzhonsa. Kozhnoyi nedili vrantsi Kvikun, trymayuchy ratytseyu dovghyj klapot' paperu, vidchytuvav yim ryady chysel, shcho dokazuvaly, yak produktsiya v kharchovij promyslovosti zrosla na dvisti vidsotkiv chy na trysta vidsotkiv, chy nareshti na p'yat'sot vidsotkiv, zalezhno vid produktu kharchuvannya. Tvaryny ne bachyly niyakoyi prychyny ne doviryaty jomu, tym bil'she, shcho vzhe buly nespromozhni pryghadaty sobi umovyny pered Buntom. Prote vony sobi neraz mirkuvaly, shcho lypshe b maty menshe chysel, a bilshe kharchu.

Usi nakazy prykhodyly teper cherez Kvikuna, abo yakus' inshu svynyu. Samogho Napoleona mozhna bulo bachyty prylyudno lyshe raz na dva tyzhni. Koly vin poyavlyavsya, suprovodyv jogho vzhe ne til'ky pochet iz sobak, a j chornyj piven', shcho krokuvav pered nym i vykonuvav obov'yazky surmacha, bo trubyv gholosne «kukriku» zaky Napoleon brav slovo. Rozkazuvaly, shcho navit' u pans'komu budynku Napoleon meshkav v okremykh pokoyakh. Vin yiv stravu okremo, zavzhdy z stolovogho servizu marky Kraun Daby, shcho stoyav u sklyanij shakhvi v vital'ni, a slughuvalo jomu dvoye sobak. Bulo ob'yavleno takozh, shcho tak samo yak i v dvi inshi richnytsi, strilyatymut' z rushnytsi raz u rik v den' Napoleonovogho narodzhennya.

Pro Napoleona teper nikoly ne ghovoryly pryamo yak pro Napoleona. Pro n'ogho zghaduvaly zavzhdy v uryadovomu styli yak pro «Nashogho Vozhdya, Tovarysha Napoleona»; svyni kokhalysya u vyshukuvanni dlya n'ogho takykh tytuliv yak Bat'ko Usikh Tvaryn, Postrakh Lyudstva, Opikun Koshary, Drugh Kachat i take inshe. Kvikunovi sl'ozy kotylysya po shchokakh, koly u svoyikh promovakh zghaduvav pro Napoleonovu mudrist', dobrist' jogho. sertsya, ta pro jogho ghlyboku lyubov do tvaryn us'ogho svitu, a osoblyvo do neshchasnykh tvaryn, shcho zhyvut' shche u temnoti j nevoli po inshykh khutorakh. Stalo zvychkoyu prypysuvaty Napoleonovi zaslughu pry kozhnomu dosyaghnenni i kozhnomu shchaslyvomu zbighovi obstavyn. Chasto mozhna bulo chuty, yak yakas' kurka zghaduvala v rozmovi z drughoyu: «Pid keruvannyam nashogho Vozhdya, Tovarysha Napoleona, ya znesla p'yat' yayets' za shist' den'»; neraz dvi korovy, p'yuchy z nasolodoyu vodu astavka, vyghukuvaly: «Yak tsya voda znamenyto smakuye zavdyaky mudromu provodovi Tovarysha Napoleona!» Zaghal'ni pochuvannya khutora vluchno vyslovlyuvala poema pid zagholovkom «Tovarysh Napoleon», shcho yiyi sklav Minim i shcho zvuchala tak:

Vid bereghiv drimuchogho stavka,
Vid yasnykh klun' i vid laniv shchaslyvykh,
Vid kolosu, shcho kotyt'sya po nyvakh,
Vid Khapaya, Ryaboyi i Ghnidka,
Vid plugha, vid kombajnu, borony.

I vid yaghnyat, shcho klonyat'sya do knygh,
Uklin tobi i chest' Napoleone,
Khto shchastya den' nam yak chertogh vozdvygh.

Khvala tobi, kogho zovut' tvaryny
Vozhdem svoyim i drughom prav zvirynykh,
Tobi, khto chitko nachertav usim
Nam ratytseyu Zapovidej Sim.

Napoleon pokhvalyv tsyu poemu i nakazav zapysaty yiyi ja drughomu kintsi stiny velykoyi kluni, (na odnomu bulo Sim Zapovidej). Nad poemoyu Kvikun namalyuvav pobillyu portret Napoleona u profil'.

Tymchasom Napoleon viv za poserednytstvom Skavutyshyna skladni pereghovory z Frydrykhom ta Pil'kinghtonom. Stosy drov use shche stoyaly neprodani. Frydrykhovi bil'she khotilos' zavolodity nymy, ta vin ne davav zadovil'noyi tsiny. V tsej sam chas, vidnovylysya chutky, shcho Frydrykh zmovyvsya z svoyimy naj= mytamy, shchob napasty na Kolghosp Tvaryn ta znyshchyty vitryak; taki zazdroshchi vyklykalo v n'ogho buduvannya vitryaka. Stalo vidomo, shcho Bilan perekhovuyet'sya u Derypoli. V seredyni lita tvaryn skhvylyuvala vistka, shcho try kurky vystupyly i pryznalysya, yak z Bilanovogho nadkhnennya vvijshly u zmovu vbyty Napoleona. Nad nymy neghajno vykonano smertnyj prysud. Vzhyto novykh zakhodiv, shchob Napoleonovi zapevnyty bezpeku. Chetvero sobak pyl'nuvaly jogho lizhka vnochi, po odnomu na kozhnim kintsi, a odna moloda svynya na im'ya Chervonookyj mala zavdannya kushtuvaty kozhnu jogho stravu, zaky vin bravsya do yizhi, shchob vpevnytys' chy do neyi ne pidsypaly otruty.

Pryblyzno same v tsej chas ob'yavleno, shcho Napoleon domovyvsya prodaty stosy drov Pil'kinghtonovi. Vin namiryavsya takozh sklasty formal'nyj doghovir pro obmin deyakymy produktamy mizh Kolghospom Tvaryn ta Lysychym Ghayem. Khoch pereghovory velys' cherez Skavutyshyna, vidnosyny mizh Napoleonom ta Pil'kinghtonom buly zaraz majzhe druzhni. Tvaryny ne doviryaly Pil'kinghtonovi yak lyuds'kij istoti, ale znachno bil'she volily jogho nizh Frydrykha, yakogho boyalys' i nenavydily. Razom z tym, yak stav nablyzhatys' kinets' lita ta den' zakinchennya vitryaka, chutka, shcho kolghospovi zaghrozhuye zradnyts'kyj Yapad, stavaly syl'nishi j syl'nishi. Rozkazuvaly, shcho Frydrykh zamyshlyaye vystavyty proty nykh dvadtsyatero lyudej, usikh ozbroyenykh rushnytsyamy i shcho vin vzhe pidkupyv uryadovtsiv ta politsiyu, i yakshcho jomu raz poshchastyt' zakhopyty kupchu na Kolghosp Tvaryn, vony dyvytymut'sya kriz' pal'tsi na tsilu spravu. Shche bil'she, zhakhlyvi opovidannya pro zhorstoke obkhodzhennya Frydrykha z svoyimy tvarynamy pronykaly z Derypolya. Vin zabatozhyv na smert' staru konyaku, moryv gholodom koriv, ubyv sobaku, kynuvshy yiyi u pich, zabavlyavsya vechoramy tym, shcho pryvyazuvav pivnyam do pazuriv vidlamky zhyletok i todi syluvav yikh borotys' mizh soboyu. Tvarynam kypila u zhylakh krov z oburennya, koly vony chuly shcho diyet'sya z yikhnimy tovaryshamy, neraz vony gholosno domaghalysya dozvolu, odnostajno vyrushyvshy, napasty na Khutir Derypole, proghnaty lyudej ta vyzvolyty tvaryn. Ale Kvikun radyv yim unykaty nevchasnykh vchynkiv i doviryaty strateghiyi Tovarysha Napoleona.

Odnache oghirchennya proty Frydrykha tryvalo dali. Odnogho nedil'nogho ranku Napoleon poyavyvsya v kluni i poyasnyv, shcho vin nikoly ni na khvylynu ne dumav pro mozhlyvist' prodaty stosy drov Frydrykhovi; vin vvazhav, shcho maty dilo z takymy shakhrayamy — nyzhche jogho ghidnosty. Gholubam, shcho yikh vse shche vysylaly poshyryuvaty vistky pro Bunt, zaboronyly sidaty v Lysychomu Ghayu; krim ts'ogho yim nakazaly pokynuty doteperishnye ghaslo «Smert' Lyudstvu» i zaminyty jogho na »Smert' Frydrykhovi». Piznim litom vyplylo shche odno Bilanove krutijstvo. Pshenytsya zarosla bur'yanom; vyyavylos', shcho kolys' pidchas svoyikh nichnykh vidvidyn Bilan dosypav bur'yanovogho nasinnya dozaghotovlenogho dlya sivby zerna. Ghusak, shcho buv polyghachem u tsij zmovi, vyznav svoyu vynu pered Kvikunom i neghajno pokinchyv samoghubstvom, prokovtnuvshy dev'yat' yaghid pasl'onu. Krim ts'ogho tvaryny diznalys', shcho Bilan nikoly, — yak dekhto mizh nymy dosi viryv — ne oderzhuvav ordenu «Gheroj Tvaryn Pershoyi Klyasy». Tse bula til'ky bajka, shcho yiyi sam Bilan poshyryv nezabarom pislya Boyu pid Korivnykom. Jogho ne til'ky ne vidznachyly: navpaky, jomu zrobyly suvore zavvazhennya za boyaghuzstvo u boyu. I znov chastyna tvaryn vyslukhala tse z deyakym zbentezhennyam; ta Kvikunovi nezabarom vdalosya perekonaty yikh, shcho vony pomylyayut'sya u svoyikh spoghadakh.

Voseny veletens'kym, vysnazhnym zusyllyam (bo treba bulo vodnochas i obzhatysya) vitryak zakincheno. Zalyshalosya shche vstavyty mashyny. Skavutyshyn viv pereghovory pro kupivlyu; ale sama budova bula vzhe ghotova. U nevtomnij borni z usilyakymy pereponamy, ne zvazhayuchy na brak dosvidu, na prymityvne pryladdya, na nepryvitnu dolyu i na zradu, — pratsyu zakincheno svoyechasno, v peredbachenyj den'! Tvaryny, vymucheni ta shchaslyvi, raz-u-raz obkhodyly svij arkhytvir; vin yikhnim ocham zdavavsya shche krashchym yak za pershogho razu. Bil'she togho, stiny buly teper udvoye tovstishi. Nishcho, khiba shcho rozryvni zasoby, ne moghlo yikh na tsej raz zrujnuvaty! A koly vony dumaly pro te, yak dovodylos' pratsyuvaty i skil'ky raziv vony peremaghaly znevir'ya; koly dumaly pro tsyu nezmirenu rizhnytsyu, shcho nastupyt' u yikhn'omu zhytti, yak kryla obertatymut'sya, a dynamy budut' diyaty — koly vony dumaly pro vse te, vtoma pokydala yikh i vony, vyghukuyuchy peremozhno, pidstrybuvaly dovkola vitryaka. Sam Napoleon, u suprovodi sobak i pivnya, pryjshov oghlyanuty zavershenyj tvir. Vin osobysto pryvitav tvaryn z naghody yikhn'ogho dosyaghnennya i povidomyv, shcho vitryak nazyvatymet'sya Vitryakom im. Napoleona.

Za dva dni tvaryn sklykano na nadzvychajni zbory u kluni. Vony onimily vid nespodivanky, koly diznalysya, shcho Napoleon prodav stosy drov Frydrykhovi. Na drughyj den' maly pryyikhaty Frydrykhovi vozy j pochaty vyvozyty drova. Za vves' chas svoyeyi udavanoyi druzhby z Pil'kinghtonom, Napoleon buv napravdu u tayemnij doghodi z Frydrykhom.

Usi znosyny z Lysychym Ghayem perervano. Pil'kinghtonovi pereslano obrazlyvi lysty. Gholubam nakazano omynaty Derypil's'kyj Khutir i zminyty ghaslo «Smert' Frydrykhovi» na «Smert' Pil'kinghtonovi». Vodnochas Napoleon zapevnyv tvaryn, shcho vistky pro napad, shcho butsimto zaghrozhuvav Kolghospovi Tvaryn zovsim bezpidstavni i shcho opovidannya pro Frydrykhovu zhorstokist' do svoyikh tvaryn u velykij miri pereborshcheni. Usi tsi chutky pokhodyly mabut' vid Bilana ta jogho aghentiv. Teper vyyavylos', shcho Bilan taky ne perekhovuvavsya na Derypil's'komu Khutori; popravdi vin nikoly v zhytti tam ne buvav; vin prozhyvaye, yak rozkazuyut', sered velykykh rozkoshiv u Lysychomu Ghayu i v dijsnosti buv za ostanni roky na utrymanni Pil'kinghtona.

Svyni ne tyamylys' z zakhoplennya Napoleonovoyu khytristyu. Vdayuchy druzhbu z Pil'kinghtonom, vin prymusyv Frydrykha pidnesty tsinu na dvanadtsyat' funtiv. Ale vysoka yakist' Napoleonovogho rozumu, kazav Kvikun, vyyavlyayet'sya v tomu, shcho vin po suti ne doviryaye nikomu, navit' Frydrykhovi. Frydrykh khotiv zaplatyty za drova chymos' takym, shcho nazyvayut' chekom; zdayet'sya, shcho tse klaptyk paperu, de zapysana obitsyanka zaplaty. Ta yakomus' Frydrykhovi ne obduryty Napoleona. Vin zazhadav zaplaty pravdyvymy p'yatyfuntovymy banknotamy, shcho yikh treba bulo peredaty shche do vyvozu drov. Frydrykh uzhe rozrakhuvavsya. Zaplachenoyi nym sumy yakraz stane na kupivlyu mashyn dlya vitryaka.

Tymchasom drova z velykym pospikhom vyvezeno. Koly vony vzhe znykly, vidbulysya drughi nadzvychajni zbory tvaryn dlya oghlyadyn Frydrykhovykh banknotiv. Napoleon, prykrashenyj obydvoma ordenamy, spochyvav na zastelenim solomoyu pomosti, ghroshi lezhaly zboku, dbajlyvo skladeni u ghromadku na polumysku z portselyany, prynesenim z pans'koyi kukhni. Tvaryny, prokhodyly ghuzhem i kozhna po cherzi vyp'yalyuvala ochi na skarbi Ghnidko pidsunuv mordu, shchob ponyukhaty banknoty, i tenditni bili klaptyky zavorushylysya j zasharudily vid jogho viddykhu.

Za try dni znyalas' zhakhlyva bucha. Stezhkoyu, shcho vela pid ghoru, z smertel'no blidym oblychchyam, pryghnavsya na vel'osypedi Skavutyshyn. Na podvir'yi vin kynuv jogho na zemlyu imetnuvsya prosto u pans'kyj budynok. Cherez khvylynu zdushenyj, oskazhenilyj vyghuk pochuvsya z Napoleonovykh pokoyiv. Vistka pro te, shcho stalos' rozpovsyudylas' kolghospom nemov stepovyj pozhar. Banknoty buly fal'shyvi! Drova distalys' Frydrykhovi daremno!

Napoleon neghajno sklykav usikh tvaryn i zhakhlyvym gholosom progholosyv smertnyj prysud na Frydrykha. Koly Frydrykha skhoplyat', skazav vin, jogho zvaryat' zhyvtsem. Zarazom vin poperedyv yikh, shcho pislya ts'ogho zradnyts'kogho vchynku treba chekaty us'ogho najghirshogho. Kozhnoyi khvylyny Frydrykh ta jogho najmyty mozhut' pochaty zdavna spodivanyj napad. Krim ts'ogho,; u Lysychyj Ghaj poslano chotyry gholuby z zlaghidlyvymy lystamy; bula nadiya, shcho lysty tsi sprychynyat'sya do vidnovlennya dobrykh vidnosyn z Pil'kinghtonom.

Napad stavsya drughogho dnya vrantsi. Tvaryny yakraz snidaly, koly bighom prymchalys' vartovi z vistkoyu, shcho Frydrykh ta jogho prykhyl'nyky vzhe za p'yatyzasuvnymy vorit'my. Tvaryny, vidvazhno pustylys' yim nazustrich, ta tsej raz ne sudylas' yim leghka peremogha, yak u boyu pid Korivnykom. U voroghiv bulo lyudu p'yatnadtsyat' cholovik, mizh nymy z piv desyatka ozbroyenykh rushnytsyamy; nablyzyvshys' na p'yatdesyat yardiv, vony zrazu vidkryly voghon'. Tvaryny ne ghodni buly vstoyaty pered zhakhlyvymy vybukhamy ta zhyzhkym shrotovynnyam i, ne zvazhayuchy na zusyllya Napoleona ta Ghnidka, shcho namaghalys' yikh vyshykuvaty v lavy, yikh vidkyneno nazad. Baghato zpomizh nykh buly vzhe poraneni. Vony povtikaly u budivli kolghospu i vyzyraly oberezhno kriz' shchilyny ta dirky, shcho ostalys' po sukakh. Tsile velyke pasovyshche, vklyuchno z vitryakom, bulo u vorozhykh rukakh. Na khvylynu navit' Napoleon nenache oteteriv. Vin krokuvav movchky tudy-syudy, makhayuchy vyprostanym khvostykom. Tuzhlyvi poghlyady usikh bighly v napryamku Lysychogho Ghayu. Koly b Pil'kinghton z najmytamy pryjshov yim na dopomoghu, mozhna b shche vyghraty s'oghodnishnij den'! V tsej ment povernuly chotyry gholuby, vyslani poperedn'ogho dnya; odyn iz nykh derzhav klaptyk paperu z vidpoviddyu vid Pil'kinghtona. Na n'omu bulo napysano olivtsem: «Tak vam i treba.»

Tymchasom Frydrykh ta jogho najmyty spynylys' bilya vitryaka. Tvaryny stezhyly za nymy i vraz zaghomonily z perelyaku: dvoye lyudej dobulo pleshnyu j biyak. Vony bralys' rujnuvaty vitryaka.

«Nemozhlyva rich, vyghuknuv Napoleon. — Stiny, shcho my yikh zbuduvaly, zatovsti na te. Vony ne zmozhut' zrujnuvaty jogho navit' za tyzhden'. Vidvagha, tovaryshi!»

Ale Beniyamin dali napruzheno stezhyv za rukhamy lyudej. Dvoye z pleshneyu i biyakom sverdlyly dirku blyzko pidvalyn vitryaka. Pomalu, z majzhe rozveselenym vyrazom, Beniyamin kyvav mordoyu.

«Ya tak i dumav, — skazav vin. — Chy ne bachyte, shcho vony roblyat'? Za khvylynu vony nakladut' porokhu v tu dirku.»

Tvaryny chekaly z zhakhom. Teper bulo nemozhlyvo navazhytys' vyjty z skhovyshcha, shcho nym dlya nykh staly budivli. Cherez dekil'ka khvylyn pobachyly, shcho lyudy rozbighayut'sya u vsikh napryamkakh. Vraz rozdavsya vghlushlyvyj ghryukit. Gholuby krutnem pidnyalysya vghoru, a vsi tvaryny krim Napoleona popadaly nyts', zakryvayuchy oblychchya. Koly povstavaly, pobachyly shcho dym povys velycheznoyu khmaroyu nad mistsem de znakhodyvsya vitryak. Viterets' vidnis yiyi povoli. Vitryak perestav isnuvaty!

Tsej obraz povernuv tvarynam vtrachenu vidvaghu. Shche nedavno vony vidchuvaly strakh i rozpuku; teper tsi pochuttya zatopyla khvylya oburennya na tsej pidlyj, ghanebnyj vchynok. Rozdalys' moghutni zaklyky do pomsty. Ne chekayuchy na dal'shi nakazy, vony odniyeyu lavoyu pishly u nastup pryamo proty vorogha. Na tsej raz vony ne zvazhaly na shrit, shcho ghradom posypavsya na nykh. Bij buv dykyj, zavzyatyj. Lyudy strilyaly raz — po-raz, a koly tvaryny zitknulysya z nymy, pochaly perishchyty yikh palytsyamy ta tyazhkymy chobit'my. Polyaghly: korova, troye ovets' i dvi ghusky; mizh tvarynamy majzhe kozhne bulo ranene. Navit' Napoleonovi, shcho keruvav operatsiyamy, stoyachy pozadu, kulya styala kinchyk khvostyka. Ale j lyudy buly ne bez vtrat. Ghnidkovi kopyta roztroshchyly tr'om gholovy; inshomu, korova roghom prokolola cherevo; inshomu sobaky trokhy-trokhy ne zderly shtaniv. Dev'yat' sobak z Napoleonovoyi osobystoyi okhorony distaly vid n'ogho nakaz pity v obkhid, korystayuchy z prykryttya, shcho davav zhyvoplit. Koly vony z lyutoyu ghavkotneyu poyavylysya zboku lyudej, mizh lyud'my schynyvsya perepolokh. Vony pobachyly, shcho yikh obkhodyat'. Frydrykh ghuknuv na svoyikh lyudej tikaty poky shche ye zmogha. Za myt' voroghy-strakhopolokhy zadaly chosu, ryatuyuchy vlasnu shkuru. Tvaryny ghnalys' za nymy azh do krayu polya; a koly ti probyralys' kriz' ternovyj zhyvoplit, pochastuvaly yikh paroyu ostannikh stusaniv.

Vony peremoghly, ale buly vtomleni j zakryvavleni. Pomalu poshkandybaly nazad do kolghospu. Polyaghli tovaryshi, shcho lezhaly rozprosterti na travi, zvorushyly baghat'okh z nykh do sliz. U zhalibnomu movchanni vony spynylys' na khvylynu na mistsi, de kolys' stoyav vitryak. Tak, vitryak shchez, a z nym majzhe bezslidno shchez yikhnij trud. Navit' pidvalyny buly chastkovo zrujnovani. Na tsej raz vony vzhe ne moghly vzhyty kamenyu z ruyin dlya vidbudovy, yak ranishe. Na tsej raz shchezlo j kaminnya. Syla rozryvu rozkydala jogho na sotni yardiv. Zdavalos', shcho vitryaka nikoly j ne bulo.

Koly vony vzhe nablyzhalys' do kolghospu, nazustrich yim vybigh pidplyghuyuchy Kvikun. Khvostyk mykavsya jomu zhvavo, uves' vin syayav z zadovolennya. Tvaryny pochuly yak vid obijstya proneslos' vrochyste ghudinnya rushnytsi.

«Dlya chogho tse rushnytsya strilyaye?» — spytav Ghnidko.

«Shchob vidsvyatkuvaty nashu peremoghu», — vidghuknuv Kvikun.

«Yaku peremoghu?» — Skazav Ghnidko. Z kolin jomu kapala krov, vin zaghubyv pidkovu, rozbyv sobi kopyto, z desyatok shrotovyn zasilo jomu v zadnij nozi.

«Yaku peremoghu, tovaryshu? A chy my ne proghnaly vorogha z nashoyi zemli — z svyatoyi zemli Kolghospu Tvaryn?»

«Ale vony znyshchyly vitryak. A my pratsyuvaly nad nym dva romy!»

«Nu, to j shcho? Zbuduyemo inshyj vitryak. Zbuduyemo shist' vitryakiv, koly nam spodobayet'sya. Ty, tovaryshu, ne dootsinyuyesh nashogho moghutn'ogho dosyaghnennya. Vorogh zajmav otsyu zemlyu, de my zaraz stoyimo. A teper — zavdyaky mudromu provodovi Tovarysha Napoleona — my vidvoyuvaly vse, do ostann'oyi p'yadi!»

«Otzhe my til'ky vidvoyuvaly te, shcho maly ranishe» — skazav Ghnidko.

«U ts'omu nasha peremogha» — vidkazav Kvikun.

Tvaryny poshkandybaly na podvir'ya. Shrotovyny pid shkuroyu v Ghnidkovij nozi bolyache shchemily. Vin bachyv pered soboyu vazhku pratsyu vidbudovy vitryaka vid pidvalyn i v uyavi zapryaghavsya vzhe do vykonannya ts'ogho zavdannya. Ta jomu vpershe pryjshlo na dumku, shcho jomu vzhe povnykh odynadtsyat' rokiv i shcho jogho velyki m'yazy vzhe mozhe ne zovsim ti, shcho davnishe.

Ta koly tvaryny pobachyly yak lopoche prapor, pochuly postrily z rushnytsi — sim raz vystrilyla rushnytsya — i pochuly Napoleonovu promovu, shcho vitala yikh i khvalyla za yikhnyu povedinku, yim zdalosya, shcho vreshti resht za nymy velyka peremogha. Tvarynam, shcho polyaghly v boyu vlashtovano vrochysti pokhorony. Ghnidko z Konyushynoyu tyaghly voza, shcho pravyv za mary, a Napoleon sam krokuvav na choli pokhodu. Dva povni dni pryznacheno na svyatkuvannya. Buly tam pisni, promovy, znov strilyanyna z rushnytsi i spetsiyal'ni podarunky: yabluko kozhnij tvaryni, dvi untsiyi zerna kozhnij ptytsi, try sukhari kozhnij sobatsi. Povidomleno, shcho bij nazyvatymet'sya boyem pid Vitryakom i shcho Napoleon vstanovyv nove vidznachennya «Orden Zelenogho Znameny», shcho jogho vzhe nadav sam sobi. Sered zaghal'nykh veseloshchiv zabuto pro neshchaslyvu spravu z banknotamy.

Kil'ka dniv piznishe svyni natrapyly v l'okhu pans'kogho budynku na skryn'ku viski. Spochatku, koly budynok zajmaly, yiyi ne pomicheno. Togho vechora z pans'kogho budynku neslysya gholosni zvuky pisen'; na zaghal'ne zdyvovannya, chuty bulo mizh nymy noty z «Zviriv Anghliyi». Bilya piv na desyatu usi vyrazno bachyly, yak Napoleon u staromu Dzhonsovomu kapelyusi vyrynuv iz zadnikh dverej, proghatalav dovkola podvir'ya i shchez znovu v dveryakh. Rankom budynok stoyav spovytyj u ghlyboku tyshu. U svynej ne pomichalos' najmenshogho rukhu. Nablyzhalas' dev'yata, koly poyavyvsya Kvikun; stupav povoli j pryghnobleno;ochi jomu posolovily, khvostyk v yalo povys, use vkazuvalo na te, shcho vin povazhno zaneduzhav. Vin sklykav tvaryn i zayavyv, shcho prynosyt' yim zhakhlyvu novynu: Tovarysh Napoleon vmyraye!

Pochulosya zhalibne gholosinnya. Pered dveryma do pans'kogho budynku rozstelyly solomu; tvaryny uvikhodyly na shpyn'kakh z sliz'my v ochakh vony zapytuvaly odne odnogho shcho robytymut', koly smert' zabere vid nykh yikhn'ogho Vozhdya. Rozijshlasya chutka, shcho tse taky Bilan zumiv dosypaty otruty do Napoleonovoyi stravy. Ob odynadtsyatij Kvikun vyjshov i ogholosyv novu zayavu. Yak svij ostannyj vchynok na zemli, Napoleon vydav urochystyj zakon: vzhyvannya alkogholyu karatymet'sya smertyu.

Prote nad vechir Napoleonovi nache trokhy pokrashchalo, a drughogho ranku Kvikun zmigh zayavyty tvarynam, shcho vin nezabarom vyduzhaye. Ts'ogho zh dnya nad vechir Napoleon buv uzhe za pratseyu, a na drughyj den' usi diznalysya, shcho vin dav Skavutyshynovi instruktsiyi kupyty u Vilinghdoni broshury pro pyvovarstvo ta pereghin. Za tyzhden' Napoleon vydav nakaz zaoraty malyj vyghin za sadom, shcho jogho pochatkovo khotily vidokremyty yak pastivnyk dlya nezdibnykh do pratsi tvaryn. Povidomleno, shcho pasovyshche vytravlene i potrebuye novogho zasivu. Ale nezabarom stalo vidomo, shcho Napoleon namiryayet'sya zasiyaty jogho yachmenem. Pryblyzno v tsej chas stavsya chudnyj vypadok, shcho jogho malo khto vmiv sobi poyasnyty. Odniyeyi nochi, bilya dvanadtsyatoyi ghodyny na podvir'yi pochuvsya gholosnyj trisk; tvaryny metnulysya z stoyanok. Nich bula misyachna. Pid zadn'oyu stinoyu velykoyi kluni, de buly zapysani Sim Zapovidej, lezhala drabyna, zlamana na dvoye. Kvikun, khvylevo prygholomshenyj, lezhav rozprostertyj pobich neyi, pid rukoyu lezhaly: likhtarnya, kvach i perekynenyj ghlechyk z pobillyu. Sobaky neghajno otochyly Kvikuna kolom i provely jogho do pans'kogho budynku, yak til'ky vin ghoden buv ity. Nikhto z tvaryn ne migh uyavyty sobi v chomu sprava, za vynyatkom Beniyamina, shcho kyvav mordoyu z tyamuchym vyghlyadom, nache vse zbaghnuv, ta ne khotiv nichogho skazaty.

Ale za kil'ka den' Muriel', perechytuyuchy Sim Zapovidej pro sebe, pomityla, shcho mizh nymy ye shche odna, shcho yiyi tvaryny khybno pam'yataly. Vony dumaly, shcho p'yata Zapovid' bula «Khaj zhodna tvaryna ne p'ye alkogholyu», ta tam bulo shche dva slova, shcho yakos' zabulysya. Po pravdi Zapovid' zvuchala: «Khaj zhodna tvaryna ne p'ye alkogholyu nad miru.»

Ghnidkove rozshcheplene kopyto ghoyilosya pomalu. Za den' po zakinchenni svyatkuvannya peremoghy tvaryny pochaly vidbudovu vitryaka. Ghnidko ne skhotiv vzyaty khocha b odnodnevu vidpustku i vvazhav za spravu chesty ne pokazuvaty, «shcho jomu bolyache. Vechoramy vin vich-na-vich pryznavavsya Konyushyni, shcho kopyto doshkulyaye jomu nemalo. Konyushyna likuvala kopyto pryparkamy z zillya, shcho jogho zhuvala i tak ghotuvala do vzhytku; oboye z Beniyaminom namovlyaly Ghnidka ne pratsyuvaty tak vazhko. «Kins'ki legheni ne vichni», — kazala vona jomu. Ta Ghnidko ne khotiv slukhaty. Vin kazav, shcho jomu zalyshylasya shche til'ky odna pravdyva ambitsiya: bachyty, shcho buduvannya vitryaka posunulos' pomitno vpered, koly pryjde pora ity na pensiyu.

Na pochatku, koly til'ky vstanovlyuvaly zakony Kolghospu Tvaryn, ghranytsyu viku dlya vidslughy okresleno tak: dlya konej i svynej dvanadtsyat' rokiv, dlya koriv — chotyrnadtsyat', dlya sobak dev'yat', dlya ovets' — sim, a dlya kurej i ghusej p'yat' rokiv. Odnostajno pryznacheno shchedri pensiyi. Dosi shche zhodna tvaryna ne pishla na pensiyu, ale vid nedavn'ogho chasu na tsyu temu dyskutuvaly vse bil'she j bil'she. Tomu, shcho vyghin za sadom pryznacheno pid yachmin', staly teper podejkuvaty, shcho vidghorodyat' shmatok velykoyi levady i peretvoryat' jogho na pasovyshche dlya litnikh tvaryn. Rozkazuvaly, shcho pensiya konyaky bude p'yat' funtiv zerna v den', a zymoyu p'yatnadtsyat' funtiv sina, i po morkvi, a mozhe j po yablukovi v uryadovi svyatkovi dni. Ghnidkovi dvanadtsyati urodyny prypadaly na drughyj rik piznim litom.

Tym chasom zhyttya bulo lykhe. Zyma bula taka zh kholodna, yak mynula, a kharchiv bulo navit' menshe. Znov zmensheno pajku,krim svynyachoyi i sobachoyi. Kvikun poyasnyv, shcho bulo b nezghidne z osnovamy tvarynizmu zanadto drib'yazkovo zastosovuvaty zasadu rivnosty pajky. V kozhnim razi vin bez trudnoshchiv doviv tvarynam, shcho po suti yim ne brakuye kharchu, khocha b sprava na pershyj poghlyad vyghlyadala inakshe. Pevne, v perekhodovij dobi znajshly potribnym prystosovannya pajky (Kvikun zavzhdy ghovoryv pro tsej krok yak pro «prystosovannya», nikoly yak pro «zmenshennya»), ale porivnyuyuchy z Dzhonsovymy chasamy polipshennya bulo velychezne. Shvydko, pronyzlyvym gholosom vidchytuyuchy chysla, vin dovodyv yim urozdrib, shcho vony mayut' bil'she vivsa, bil'she sina, bil'she buryakiv yak za Dzhonsa, shcho yikhnij trudoden' korotshyj, shcho p'yut' bil'sh yakisnu vodu, shcho zhyvut' dovshe, shcho zmenshylas' smertnist' mizh yikhnimy nemovlyatamy i shcho vony mayut' bil'she solomy po stajnyakh ta menshe terplyat' vid blikh. Tvaryny viryly kozhnomu slovu. Popravdi Dzhons i vse z nym zv'yazane majzhe zaterlos' u yikhnij pam'yati. Vony znaly, shcho zhyttya s'oghodni stalo lykhe i zlydenne, shcho vony chasto gholodni j kholodni i shcho, zvychajno, vony yak ne splyat', to pratsyuyut'. Ta za davnikh chasiv bulo, bez sumnivu, shche ghirshe. Vony v tse rado viryly. Krim ts'ogho todi vony buly rabamy, a zaraz vony vil'ni i v ts'omu gholovna rizhnytsya, yak nevtomno pidkreslyuvav Kvikun.

Teper dovodylos' ghoduvaty znachno bil'she yidtsiv. Voseny chotyry l'okhy zlyaghly majzhe vodnochas i pryvely trydtsyat' odne porosya. Porosyata buly sorokati, a tomu shcho Napoleon buv odynokyj knur v kolghospi, mozhna bulo vghadaty, khto yikhnij bat'ko. Povidomleno, shcho zghodom, pislya zakupu tseghly j drov, v sadku pered pans'kym budynkom bude zbudovane prymishchennya pid shkolu. Pokyshcho porosyata distavaly nauku vid samogho Napoleona v kukhni pans'kogho budynku. Rukhankovi vpravy vidbuvaly vony v sadku; yim vidrayuvaly ghratys' z inshymy molodymy tvarynamy. Pryblyzno v tsej chas vstanovylosya takozh pravylo, shcho koly svynya zustrichayet'sya na stezhtsi z yakoyus' inshoyu tvarynoyu, to tsya musyt' ustupytysya z doroghy; i tak samo, shcho vsi svyni, nezalezhno vid stanovyshcha, mayut' pryvilegiyu perev'yazuvaty kozhnoyi nedili khvostyka zelenoyu strichkoyu.

Tsej rik buv dlya kolghospu dosyt' uspishnyj, ale vse Shche ne dostavalo ghroshej. Treba bulo kupyty tseghlu, pisok ta vapno dlya prymishchennya pid shkolu; neobkhidno takozh bulo pochaty skladaty ghroshi na mashyny dlya vitryaka. Dali jshly taki rechi yak olyva dlya lyampy j svichky, potribni u budynku, tsukor dlya Napoleonovogho stolu (vin zaboronyv inshym svynyam jogho yisty, shchob movlyav, vony zanadto ne rozpaslysya), i vsi zvychajni dopovnennya, yak pryladdya, tsvyakhy, motuzzya, vughillya, drit, brukht, nareshti, sukhari dlya sobak. Prodaly lyshky sina i chastynu vykopanoyi kartopli; umovu pro postachannya yayets' vidnesly na shist'sot shtuk na tyzhden', tak shcho ts'ogho roku pryplidku ledve vystachylo na te, shchob utrymaty zaghal'ne chyslo kurej na davn'omu rivni. Pajku, zmenshenu v ghrudni, zmensheno znov u lyutomu i zaboroneno svityty likhtarni po stajnyakh, shchob zaoshchadyty olyvu. Ta svynyam zhylos' nache zovsim vyghidno i vony dedali to bil'she ghladshaly. Raz pizno popoludni (bulo tse naprykintsi lyutogho) tepli, ghusti, smakovyti pakhoshchi, nevidomi dosi nyukhovi tvaryn, rozijshlysya khvyleyu po podvir'yi z malen'koyi brovarni, shcho za Dzhonsa stoyala bez uzhytku; vona mistylas' pozadu kukhni. Khtos' skazav, shcho tse zapakh varenogho yachmenyu. Tvaryny zhadno vtyaghaly v sebe povitrya ta mirkuvaly, chy tse ne tepla zamishka ghotovyt'sya yim na vecheryu. Ale zhodna tepla zamishka ne poyavylas', til'ky u najblyzhchu nedilyu povidomleno, shcho vidteper uves' yachmin' ostavlyatymut' vyklyuchno na vzhytok svynyam. Pole za sadom bulo vzhe zasiyane yachmenem. Nezaborom rozijshlas' vistka, shcho vidteper kozhna yivynya oderzhuye kvartu pyva v den'; Napoleonovi distayut'sya dvi litry shchodenno, shcho yikh jomu zavzhdy podayut' u vazi dlya yushky marky Kraun Daby.

Pravda, dovodylos' znosyty nevyghody. Ta yikh potrokhu zabuvaly, bo zhyttya malo v sobi zaraz bil'she ghidnosty, yak davnishe. Bulo bil'she pisen', bil'she promov, bil'she pokhodiv. Napoleon nakazav, shchob raz na tyzhden' vidbuvalosya shchos' take, shcho nazyvaly Stykhijnoyu Demonstratsiyeyu; yiyi metoyu bulo svyatkuvannya borot'by j peremogh Kolghospu Tvaryn. U vyznachenyj chas tvaryny kydaly pratsyu i, marshuyuchy na vijs'kovyj lad, obkhodyly mezhi kolghospu. Pered vely svyni, potim ishlykoni, dali korovy, dali vivtsi, a dali ptashnya. Sobaky sunuly po bokakh pokhodu, a poperedu vsikh marshuvav chornyj piven' Napoleona. Ghnidko z Konyushynoyu zavzhdy nesly zelenyj transparent z kopytom, roghom i nadpysom: «Khaj zhyve Tovarysh Napoleon!» Potim vidbuvalys' deklamatsiyi poem, skladenykh v chest' Napoleona; dali Kvikun vystupav z promovoyu, de podavav podrobytsi pro burkhlyvyj zrist tempiv kharchovogho vyrobnytstva; z naghody svyata ghrymila odyn raz rushnytsya. Najbil'she prykhyl'nykiv Stykhijnoyi Demonstratsiyi bulo mizh vivtsyamy; koly khto-nebud' skarzhyvsya (bo buvalo, shcho dekhto z tvaryn skarzhyvsya, osoblyvo koly ne bulo poblyzu svynej chy sobak), shcho vony ghayut' chas, abo narikav na dovghe vystoyuvannya na kholodi, to mozhna bulo buty pevnym, shcho vivtsi vtykhomyryat' jogho moghutnim bleyannyam: «Chotyry noghy — dobre, dvi noghy — poghano!» Ale zaghalom tvaryny buly radi z tsykh svyatkuvan', yikh potishalo, koly yim naghaduvaly, shcho vony taky, pany svoyeyi vlasnoyi doli i shcho yikhnij trud ide vyklyuchno yim na koryst'. Otzhe za dopomoghoyu pisen', pokhodiv, Kvikunovykh ryadiv chysel, ghryukotu rushnytsi, kukurikannya pivnya, lopotinnya praporu yim vdavalos' zabuty, shcho yikhni chereva, prynajmni ne-raz, porozhni.

U kvitni Kolghosp Tvaryn progholosheno respublikoyu i dovelosya vybraty prezydenta. Buv til'ky odyn kandydat, Napoleon, vybranyj odnogholosno. Togho samogho dnya opovishcheno, shche vykryto svizhi dokumenty, de vyyavlyayut'sya dal'shi podrobytsi pro Bilanovu spilku z Dzhonsom. Teper pokazuvalos', shcho Bilan ne til'ky (yak tse tvaryny dosi sobi uyavlyaly) probuvav proghraty bij pid Korivnykom, vzhyvayuchy voyennykh khytroshchiv, a j pryamo vidkryto voyuvav na botsi Dzhonsa. Po suti vin buv spravzhnim vozhdem lyuds'kykh vijs'k i kynuvsya v bij z oklykom na vustakh. «Khaj zhyve lyudstvo». Rany na Bilanovij spyni (kil'ka tvaryn pryghaduvalo sobi, shcho bachyly ti rany) buly zapodiyani Napoleonovymy iklamy,

V seredyni lita kruk Mojsej raptom znov poyavyvsya v kolghospi, pislya kil'karichnoyi vidsutnosty. Vin ni v chomu ne zminyvsya, po staromu zalyshyvsya neroboyu i dali na davnij lad razkazuvav pro Smoktuntsevu Ghoru. Vin sidav na pen'ok, lopotav kryl'my ta ghodynamy promovlyav do kozhnogho okhochogho. «Tam ughori, tovaryshi, — kazav vin vrochysto, vkazuyuchy na nebo velykym dzyubom, — tam ughori, yakraz po tomu botsi tsiyeyi temnoyi khmary, shcho yiyi vydno — tam stoyit' vona, Ghora Smoktuntseva, ota shchaslyva krayina, de my, bidni tvaryny, zmozhemo nazavzhdy spochyty pislya trudiv!» Vin navit' tverdyv, shcho buv tam pidchas odnogho z vyshchykh l'otiv, i shcho bachyv vichni polya konyushyny i smoktunets' i shmatky tsukru na zhyvoplotakh. Baghato tvaryn virylo jomu. Vony mirkuvaly: nashe zhyttya teper gholodne j spovnene trudu; chy vono ne pravyl'no j spravedlyvo, shchob des' inde isnuvav lipshyj svit? Okreslyty nastanovu svynej do Mojseya bulo neleghko. Vsi vony zayavlyaly zghirdlyvo, shcho tsi kazky pro Smoktuntsevu Ghoru — brekhnya; prote vony dozvolyaly jomu ostavatys' v kolghospi bez pratsi, shche j prydilyly jomu vos'mushku pyva denno.

Koly kopyto zaghoyilosya, Ghnidko stav pratsyuvaty duzhche yak koly. Shchopravda, vsi tvaryny pratsyuvaly v ts'omu rotsi nache raby. Krim zvychajnoyi pratsi na vidbudovi vitryaka, buv shche shkil'nyj budynok dlya svynej, jogho pochaly buduvaty v berezni. Neraz tyazhko bulo pratsyuvaty dovghyj trudoden' na zlydennykh kharchakh, prote Ghnidko buv nepokhytnyj. Nide v jogho slovakh chy vchynkakh ne poznachalos', shcho jogho syla vzhe ne ta, shcho ranishe. Vin til'ky trokhy zminyvsya na vyghlyad; sherst' v n'ogho lysnila menshe yak zvychajno, a jogho velyki steghna staly nache mensh muskulysti. Druzi kazaly: «Ghnidko pidzhyvyt'sya, i koly poyavyt'sya vesnyana trava»; ta pryjshla vesna, a Ghnidko ni trokhy ne poghladshav. Neraz, koly na uzbichchyu, shcho velo na verkh kamenyarni Ghnidko napruzhuvav svoyi m'yazy, tyaghnuchy yakus' velyku brylu, zdavalos', shcho til'ky odna volya prodovzhuvaty pratsyu trymala jogho na noghakh. Todi vydno bulo, yak ghuby jogho vorushylys' i vid zusyllya bezgholosno shepotily slova «pratsyuvatymu duzhche». I znov Konyushyna z Beniyaminom osterighaly jogho ne zanedbuvaty zdorov'ya, ta Ghnidko ne zvazhav na tsi perestoroghy. Nablyzhalys' jogho dvanadtsyati urodyny, jomu bulo bajduzhe, shcho stanet'sya pislya togho, koly naghromadyt'sya potribnyj zapas kaminnya; khaj by til'ky tse stalos' zaky vin pide na pensiyu.Raz odnogho pizn'ogho litn'ogho vechora kolghospom probighla nespodivana chutka, shcho z Ghnidkom shchos' trapylosya. Vin buv vyjshov, shchob samotuzhky vidvolikty pid vitryak viz, navantazhenyj kaminnyam. Chutka bula bezsumnivno pravdyva: za dvi khvylyny pryletily dva gholuby z vistkoyu «Ghnidko upav! Lezhyt' na botsi i ne mozhe vstaty!»

Majzhe polovyna tvaryn khutora kynulas' do ghorbka, de stoyav vitryak. Ghnidko lezhav mizh gholoblyamy voza. Vin vytyaghnuv shyyu i nespromozhnyj buv navit' pidvesty gholovu. Ochi jomu sklyanily, boky vkryvav pit. Konyushyna vpala bilya n'ogho na kolina.

«Ghnidchyku, — kryknula vona, — shcho z toboyu?» «Tse moyi legheni» — vidkazav Ghnidko kvolym gholosom. — Tse ne vazhno. Dumayu, shcho zmozhete zakinchyty vitryaka j bez mene. Nazbyravsya vzhe nichoghen'kyj zapas kaminnya. Tak chy inakshe meni nalezhalo pratsyuvaty vs'ogho shche misyats'. Popravdi skazavshy, ya chekav na pensiyu. Beniyamin takozh stariyet'sya, mozhe j jogho vidpustyat' odnochano zo mnoyu, to j bude meni tovaryshem.»

«Potribna neghajna pomich, — skazala Konyushyna. — Khaj khtos' pobizhyt' ta skazhe Kvikunovi shcho trapylos'.»

Usi tvaryny zrazu poghnalys' do pans'kogho budynku perekazaty Kvikunovi novynu. Ostalys' til'ky Konyushyna i Beniyamin, shcho ligh pobich Ghnidka i movchky vidghanyav vid n'ogho mukh svoyim dovghym khvostom. Bil'sh-mensh za chvert' ghodyny poyavyvsya Kvikun, poven spivchuttya ta zhaloshchiv. Vin skazav, shcho tovarysh Napoleon z najghlybshym sumom diznavsya pro tse neshchastya, shcho trapylos' iz odnym z najbil'sh viddanykh trudivnykiv kolghospu i shcho vin vzhe vede pereghovory, shchob vyslaty Ghnidka na likuvannya do Vilinghdons'koyi likarni. Tsya vistka trokhy zbentezhyla tvaryn. Krim Marichky j Bilana nikhto iz tvaryn ne pokydav nikoly kolghospu; vony nerado uyavlyaly sobi svojogho tovarysha v rukakh u lyuds'kykh istot. Prote, Kvikun bez trudnoshchiv perekonav yikh, shcho opika konovala u Vilinghdoni bude dlya Ghnidka korysnisha za likuvannya v kolghospi. Bil'sh-mensh cherez piv ghodyny, koly Ghnidko trokhy pryjshov do sebe, jogho ne bez trudnoshchiv postavyly na noghy; todi vin poshkutyl'ghav do stajni, de Konyushyna z Beniyaminom pidstelyly jomu m'yakoyi solomy.

Dva dni Ghnidko prostoyav u stajni. Svyni pryslaly velyku plyashku ghvozdykovykh likiv, znajdenykh u skryntsi z likamy, shcho vysila v kupal'ni. Ghnidko pryjmav tsi liky z ruk Konyushyny dvichi na den' pislya yizhi. Vechoramy vona lyaghala u jogho stajni i rozmovlyala z nym, a Beniyamin vidghanyav mukh. Ghnidko zayavlyav, shcho ne ye sturbovanyj tsym vypadkom. Yakshcho vin vyduzhaye shvydko, to mozhe nadiyatys' shche na try roky zhyttya; vin ochyma uyavy bachyv uzhe myrni dni, shcho yikh provodytyme u kutku velykogho pasovyshcha. Teper, na dozvilli, vin upershe zmozhe vchytys' i rozvyvaty svij rozum. Vin kazav, shcho namiryayet'sya prysvyatyty reshtu svogho zhyttya na vyvchennya dal'shykh dvadtsyaty dev'yaty liter abetky.

Beniyamin i Konyushyna moghly perebuvaty z Bokserom til'ky pislya roboty, a viz, shcho mav jogho zabraty, pryyikhav v poluden'. Usi tvaryny yakraz pololy bur'yaky pid doghlyadom, koly yikh zdyvuvala raptova poyava Beniyamina: Vin ghnavsya shchodukhu vid budivel' kolghospu i repetuvav shchosyly. Vony vpershe bachyly Beniyamina skhvyl'ovanym — bil'sh togho, nikhto dosi ne bachyv, shchob vin kolynebud' tak ghnavsya. «Khutko, khutko! — krychav vin. — Zaraz zhe khodit'! Zabyrayut' Ghnidka!» Ne chekayuchy na dozvil svyni, tvaryny prypynyly pratsyu i pomchalys' do obijstya. Tak vono j bulo: na podvir'yi stoyav velykyj, zakrytyj viz; v n'ogho bula zapryazhena para konej; stinu voza prykrashuvav yakyjs' napys; na peredku sydiv cholov'yagha khytrogho vyghlyadu, v milkomu kapelyusi. Stoyanka Ghnidka bula porozhnya.

Tvaryny yurboyu otochyly voza. «Buvaj zdorov, Ghnidko! — Zakrychaly khorom, — buvaj zdorov!»

«Durni! Durni! — Ghukav Beniyamin, dribtsyuyuchy dovkola nykh i kopayuchy zemlyu malymy kopyttsyamy. — Durni! Chy ne bachyte, shcho napysano na stintsi ts'ogho voza?»

Tse spynylo i vtykhomyrylo yikh. Dereza pochala vidchytuvaty slova, literu za literoyu. Ta Beniyamin vidipkhnuv yiyi na bik i prochytav sered smertel'noyi movchanky:

«Al'fred Simmonds, Konoriz i Produtsent Kleyu, Vilinghdon. Prodavets' shkur i kistyanoyi muky. Postachannya khalabudok dlya sobak.» Rozumiyete shcho tse znachyt'? Ghnidka vezut' do konoriza!»

Kryk zhakhu rozdavsya z ghrudej usikh tvaryn. V tsej ment cholov'yagha na peredku shmaghnuv po konyakh i viz zhvavym trus'kom rushyv z podvir'ya. Usi tvaryny kynulys' za nym i krychaly shchodukhu. Konyushyna protysnulas' napered. Viz pochynav kotytys' vse shvydshe j shvydshe. Konyushyna sprobuvala prymusyty neghnuchki chleny do ghal'opu, ale ne spromoghlas' na bil'shche yak shvydkyj klus. «Ghnidku! — ghukala vona. — Ghnidku! Ghnidku! Ghnidku!» Ghnidko nenache pochuv gholos nazovni, bo yakraz v tsej ment jogho lytse z biloyu smughoyu na nosi poyavylosya u malomu vikontsi, shcho bulo zzadu voza.

«Ghnidku! — zakrychala strashnym gholosom Konyushyna. — Ghnidku! Vykhod'! Vykhod' shvydko! Tebe vezut' na smert'!»

Usi tvaryny pidkhopyly zaklyk: «Vykhod', Ghnidku, vykhod'!» Ale viz uzhe nabyrav skorosty i viddalyavsya vid nykh. Nevidomo, chy Ghnidko zrozumiv Konyushynyni slova. Ale cherez khvylynu oblychchya jogho shchezlo u vikontsi i z seredyny voza pochulos' sylenne torokhtinnya. Vin namaghavsya vyrvatys' na svobodu, b'yuchy v dveri. Buv chas, koly Ghnidkovi vystachylo b kil'ka raz vykhonuty, shchob pobyty tsilogho voza na trisky. Ta, na zhal', syla pokynula jogho; cherez korotkyj chas zvuky torokhtinnya kopytamy pochaly slabshaty. Tvaryny z rozpuky pochaly blaghaty konej, shcho tyaghly voza, zupynytysya. «Tovaryshi, tovaryshi! — ghukaly vony, — ne vezit' na smert' svogho brata!» Ta nerozumni zviri, nadto temni, shchob vtoropaty v chomu sprava, til'ky pryshchulyly vukha i prydaly khody. Oblychchya Ghnidka ne poyavylos' udrughe u vikontsi. Komus' pryjshla dumka pobighty navperejmy j zakryty p'yatyzasuvni vorota. Ale bulo vzhe zapizno: viz za myt' proyikhav kriz' nykh i pochav shvydko znykaty na shlyakhu. Ghnidka ne bachyly bil'she.

Za try dni opovishcheno, shcho vin pomer u Vilinghdons'kij likarni, khoch zaznav us'ogho pikluvannya mozhlyvogho dlya konyaky. Kvikun pryjshov spovistyty inshykh pro tsyu novynu. Vin kazav, shcho buv prysutnij v ostanni ghodyny Ghnidkovogho zhyttya.

«Tse buv najbil'sh zvorushlyvyj obraz, shcho ya kolynebud' bachyv! — skazav Kvikun, pidnosyachy nizhku i vtyrayuchy neyu sl'ozu. Ya buv u gholovakh jogho lizhka do ostann'oyi khvylyny. Naprykintsi vzhe, buvshy zaslabyj, shchob ghovoryty, vin proshepotiv meni na vukho, shcho odne til'ky turbuye jogho: shcho vidkhodyt' pered zakinchennyam vitryaka. «Vpered, tovaryshi!» — proshepotiv vin. — «Vpered vo im'ya Buntu. Khaj zhyve Kolghosp Tvaryn! Khaj zhyve Tovarysh Napoleon! Napoleon maye zavzhdy ratsiyui» Taki buly jogho ostanni slova, tovaryshi.»

Tut Kvikun raptovo zminyv svoyu povedinku. Vin zamovk na myt', pidozrilo skynuv ochenyatamy v usi boky i todi til'ky pochav prodovzhuvaty.

Dijshlo do jogho vidoma, kazav, shcho koly vidvozyly Ghnidka, khtos' rozpustyv nerozumni i zlostyvi chutky. Dekhto z tvaryn, pomityvshy, shcho ne vozi, shcho zabyrav Ghnidka bulo poznacheno «Konoriz», pryjshly do nedorechnogho vysnovku, shcho Ghnidka poslaly na zariz. Vono majzhe nejmovirno (kazav Kvikun), yak tvaryny moghly buty taki bezghluzdi. Yasno, ghukav vin obureno, mykayuchy khvostykom i pereplyghuyuchy z boku na bik, yasno, tovarysh Napoleon vidomyj yim z lipshogho boku? Poyasnennya bulo po suti duzhe neskladne. Viz buv kolys' vlasnistyu konoriza, jogho potim kupyv konoval, shcho shche ne vstygh buv zamalyuvaty poperedn'ogho prizvyshcha. Os' chomu povstala pomylka.

Tvaryny pochuly tse z velycheznoyu poleghkistyu. A koly Kvikun dali urozdrib i naghlyadno rozkazuvav, yaka bula smertna postil' Ghnidkova, pro te yak nym prekrasno pikluvalysya, pro doroghi liky, shcho za nykh platyv Napoleon, ne zvazhayuchy na tsinu, ostanni sumnivy znykly, i sum, shcho vony vidchuvaly z pryvodu smerty tovarysha, zlaghidnyuvala dumka, shcho vin, prynajmni, vidijshov shchaslyvo.

Napoleon osobysto poyavyvsya na zborakh u najblyzhchu nedilyu i vystupyv z" korotkoyu posmertnoyu promovoyu na chest' Ghnidka. Vin kazav, shcho ne mozhna bulo pryvezty tlinnykh ostankiv nezabutn'ogho tovarysha, shchob yikh pokhovaty v kolghospi; za te vin nakazav splesty velykyj vinok iz lavryny, shcho rosla u sadku pered pans'kym budynkom; vin dodav shche, shcho svyni namiryayut'sya v skoromu chasi vidbuty benket na chest' Ghnidka. Napoleon zakinchyv svoyu promovu, zghadavshy dvi ulyubleni Ghnidkovi prypovidky: «Pratsyuvatymu duzhche» i «Tovarysh Napoleon maye zavzhdy ratsiyu». Na jogho dumku bulo b duzhe dobre, koly b usi tvaryny zasvoyily sobi tsi prypovidky.

U den' benketu viz bakalijnyka pryyikhav z Vilinghdonu i skynuv pered pans'kym budynkom velyku shchablyastu skryn'ku. Tsiyeyi nochi chuty bulo zvuky ghalaslyvykh pisen'; pochulos' shchos' podibne na gharyachu superechku; use zakinchylos' bilya odynadtsyatoyi ghodyny zhakhlyvym dzen'kotom roz'byvanogho skla. Na drughyj den' nikhto ne vorukhavsya v pans'komu budynkovi do zdobuly ghroshej na kupivlyu novoyi skryn'ky viski.

Mynuly roky. Pory roku cherghuvalys', nepomitno prolitalo korotke zhyttya tvaryn. Pryjshov chas, koly davnikh peredbuntovykh dniv ne pam'yatav uzhe nikhto, krim Konyushyny, Beniyamina, Kruka Mojseya i kil'kokh svynej.

Pomerla Dereza. Pomerly sobaky. Pomer Dzhons — zakinchyv zhyttya v prytulku dlya p'yanyts' v inshij chastyni ghrafstva. Zabuly j pro Bilana. Khiba shcho odynytsi, shcho jogho znaly kolys', pam'yataly pro n'ogho. Konyushyna bula teper stara, tovsta kobyla, sughloby yiyi staly nepovorotki, a ochi maly nakhyl sl'ozytysya. Vzhe dva roky chas yij bulo buty na pensiyi, ale popravdi zhodna tvaryna shche ne pishla na pensiyu. Davno vzhe perestaly podejkuvaty pro potrebu vydilyty kraj pasovyshcha dlya litnikh tvaryn. Napoleon zminyvsya v dozrilogho desyatypudovogho knura. Kvikunovi ochi tak zaplyly salom, shcho ledve migh dyvytysya. Odyn staryj Beniyamin vyghlyadav tak samo yak ranish, khiba shcho morda jomu trokhy posyvila; vid smerty Ghnidka vin stav shche bil'she nepryvitnyj i movchaznyj, yak ranishe.

V kolghospi bulo teper znachno bil'she meshkantsiv, khocha pryplid i ne buv takyj velykyj, yak spodivalysya u davni chasy. Dlya baghat'okh tvaryn, shcho narodylysya, Bunt buv lyshe neyasnoyu tradytsiyeyu, shcho yiyi peredavaly na slovakh; kupleno baghato novykh tvaryn, shcho do svogho prybuttya v kolghosp nikoly j zghadky pro shchos' take ne chuly. V kolghospi krim Konyushyny nalichuvaly shche troye konej. Vony buly khoroshi strunki stvorinnya, okhochi robitnyky i dobri tovaryshi, ale duzhe durni. Pokazalosya, shcho zhoden iz nykh ne buv zdibnyj u vyvchenni abetky vyjty za literu B. Vony pryjmaly vse, shcho yim rozkazuvaly pro Bunt i osnovy tvarynizmu, osoblyvo z vust Konyushyny, shcho do neyi vony stavylys' z majzhe synivs'koyu poshanoyu; ale mozhna bulo sumnivatysya, chy vony z tsykh ghutirok baghato rozumily.

Kolghosp buv teper zamozhnishyj i lipshe zorghanizovanyj; jogho ploshcha zbil'shylas' navit' na dva polya, shcho yikh kupyly v p. Pil'kinghtona. Buduvannya vitryaka nareshti uspishno zakinchyly, kolghosp mav vzhe molotylku, elevator, pobudovano rizhni novi prybudivli. Ale vitryaka taky ne vzhyto dlya vytvoryuvannya elektrychnoyi energhiyi. Vin molov zerno i prynosyv nichoghen'kyj ghroshovyj prybutok. Tvaryny pratsyuvaly tyazhko pry buduvanni drughogho vitryaka: yim kazaly, shcho koly jogho zakinchat', to postavlyat' v n'omu dynamomashyny. Ale bil'she ne bulo vzhe movy pro rozkoshi, shcho pro nykh kolys' Bilan navchyv mriyaty tvaryn: stajni z elektrychnym osvitlennyam, z gharyachoyu j kholodnoyu vodoyu i tr'okhdennyj trudotyzhden'. Napoleon vystupyv proty tsikh idej yak vorozhykh dukhovi tvarynizmu. Vin kazav, shcho najpravdyvishe shchastya polyaghaye u vazhkij pratsi i nevybaghlyvomu zhytti.

Tak yakos' vyghlyadalo, shcho kolghosp rozbaghativ, a tvaryny ne staly ni trokhy baghatishi, krim, ochevydno, svynej i sobak. Mozhe tse bulo chastkovo tomu, shcho stil'ky bulo svynej i stil'ky sobak. Vono ne te, shchob tsi stvorinnya na svij sposib ne pratsyuvaly. Yak nevpynno poyasnyuvav Kvikun, pry doghlyadi i orghanizuvanni khutora bulo bezkonechno baghato pratsi. Velyka chastyna tiyeyi pratsi bula taka, shcho yiyi inshi tvaryny-nevighlasy ne v syli buly b zbaghnuty. Napryklad, Kvikun rozkazuvav yim, shcho svyni posvyachuvaly baghato vysnazhnogho trudu tayemnychym recham, shcho nazyvalys' «akty», «zvity», «protokoly», «memorandumy». Tse vse buly velyki klapti paperu, shcho yikh treba bulo ghusto vkryty pys'mom, a yak til'ky vony buly vzhe vkryti, yikh vkydaly u pich i palyly. Kvikun kazav, shcho tse maye osoblyve znachennya dlya dobrobutu khutora. Prote ani svyni, ani sobaky ne vyroblyaly zhodnogho kharchu vlasnoyu pratseyu, a bulo yikh nemalo i yikhni apetyty zavzhdy buly prekrasni.

Shcho do reshty, to yikhnye zhyttya, naskil'ky vony moghly jogho otsinyty, ostalos' takym, yakym bulo ranish. Vony nazaghal buly gholodni, spaly na solomi, pyly z stavka, pratsyuvaly na poli; zymoyu doshkulyav yim kholod, litom komashnya. Neraz starshi mizh nymy napruzhuvaly slabu vzhe pam'yat' i namaghalys' z'yasuvaty sobi, chy u pershi dni Buntu, koly Dzhonsa til'ky-shcho buly proghnaly, spravy yikhni stoyaly lipshe chy ghirshe yak zaraz. Ta vony ne moghly sobi pryghadaty. Teperishn'ogho svojogho zhyttya ne moghly ni z chym porivnyaty: ne moghly ni na shcho spertysya, krim ryadiv Kvikunovykh chysel, a ti nezminno dokazuvaly, shcho vse jshlo na lipshe j na lipshe. Traryny dijshly do vysnovku, shcho tse nerozv'yazna problema; u vsyakim razi teper u nykh bulo malo chasu dlya mirkuvannya pro taki rechi. Til'ky staryj Beniyamin zayavlyav, shcho pam'yataye kozhnu podrobytsyu svojogho dovghogho zhyttya i shcho dobre znaye: spravy nikoly ne stoyaly (ta j ne moghly stoyaty) nabaghato lipshe, chy nabaghato ghirshe — bo gholod, nevyghody i rozcharuvannya tse nezminnyj zhyttyevyj zakon.

A v tim tvaryny nikoly ne vtrachaly nadiyi. Shcho bil'she, vony nikoly ni na myt' ne vtratyly pochuttya perevaghy i ghordosty z togho, shcho vony ye ghromadyany Kolghospu Tvaryn. Vony vse shche buly odynokym kolghospom v tsilomu ghrafstvi ba — v tsilij Anghliyi! — de vlasnykamy j upravytelyamy buly tvaryny. Usi vony, navit' najmolodshi, navit' prykhodni, pryvedeni z khutoriv, shcho stoyaly za desyat', a to j dvadtsyat' myl', ts'omu bezpreryvno dyvuvalys'. A koly v'ony chuly ghryukit rushnytsi i lopotinnya zelenogho praporu na shchoghli, sertsya yikhni spovnyuvalys' tryvkoyi ghordosty, i rozmovy zavdzhy zvertaly na davni gherojs'ki dni, na te, yak proghnaly Dzhonsa, yak zapysaly Sim Zapovidej, na velyki boyi, shcho v nykh lyuds'ki zagharbnyky buly peremozheni. Ne pokynuto ni odniyeyi z davnikh mrij. Vsi dosi viryly v Respubliku Tvaryn, shcho vishchuvav staryj Marko, shcho povstane, koly lyuds'ka Nogha ne toptatyme bil'she zelenykh poliv Anghliyi. Vona kolys' pryjde. Mozhe j ne shvydko, mozhe ne za zhyttya tvaryn kolghospu, prote vona pryjde. Mozhe navit' to tut — to tam naspivuvaly potaj melodiyu «Zviriv Anghliyi». U vsyakim razi kozhna tvaryna v kolghospi znala yiyi, khoch zhodna ne navazhylas' by zaspivaty gholosno. Mozhe j spravdi yikhnye zhyttya bulo vazhke i ne vsi spodivannya spovnylys'; zate buly svidomi togho, shcho vony buly ne taki, yak inshi tvaryny. Yakshcho gholoduvaly, to ne tomu, shcho ghoduvaly lyuds'kykh istot — zhyvoyidiv; yakshcho vony j pratsyuvaly vazhko, to prynajmni trudylys' na sebe. Zhodne stvorinnya ne nazyvalo drughogho «pane». Usi tvaryn buly rivni.

Odnogho dnya, na pochatku lita, Kvikun zveliv vivtsyam pity za soboyu j vyviv yikh na drughyj kinets' kolghospu, na zaroslyj berizkamy obligh. Vivtsi provely tam tsilyj den', ob'yidayuchy berezove lystya pid doghlyadom Kvikuna. Uvechori vin vernuvsya do pans'kogho budynku, ale tomu, shcho poghoda bula khorosha, nakazav vivtsyam ostatys' na mistsi. Skinchylos' na tomu, shcho vony tam probuly tsilyj tyzhden'; za tsej chas inshi tvaryny zovsim yikh ne bachyly. Kvikun provodyv mizh nymy bil'shu chastynu kozhnogho dnya. Vin kazav, shcho vchyt' yikh novoyi pisni, i shcho tse vymaghaye doderzhannya tajny.

Odnogho laghidnogho vechora, nezabarom pislya povernennya ovets', tvaryny vertalys' z roboty na obijstya; raptom z podvir'ya doneslosya zlyakane kins'ke irzhannya. Tvaryny zhakhnulys' i staly nache vkopani. To buv Konyushynyn gholos. Vona zarzhala vdrughe, i tvaryny yurboyu uproskik pobighly na podvir'ya. Tam yikhnim ocham vidkryvsya obraz, shcho Konyushyna bula pobachyla ranishe. Tse buv obraz svyni, shcho jshla na zadnikh noghakh.

Tak, tse buv Kvikun. Trokhy nezghrabno, nache nezvyklyj pidtrymuvaty svoyu povazhnu tushu v ts'omu polozhenni, vin sunuv kriz' podvir'ya. A cherez myt' iz dverej pans'kogho budynku vyjshov dovghyj ryad svynej, usi na zadnikh noghakh. Odni robyly tse lipshe, drughi ghirshe, deyaki navit' trokhy khytalys' i mabut' rado skorystaly b z pidpory yakoyis' palytsi, ale kozhna iz nykh uspishno obijshla podvir'ya dovkola. A nakinets' pochulos' syl'ne ghavkannya sobak i pronyzlyve «kukuriku» chornogho pivnya, i vyjshov sam Napoleon, velychno vypryamlenyj, skydayuchy zvysoka okom to syudy to tudy; dovkola n'ogho skakaly sobaky.

U ratytsi vin derzhav kanchuk.

Zapanuvala smertel'na movchanka. Zdyvovani, zlyakani, prytyskayuchys' odne do odnogho, tvaryny slidkuvaly za dovghym ryadom svynej, shcho masheruvaly dovkola podvir'ya. Zdavalos', shcho svit obernuvsya doghory noghamy. Zghodom nadijshla khvylyna, koly mynulo ostovpinnya i koly ne zvazhayuchy na vse — ne zvazhayuchy na strakh pered sobakamy i na zvychku, shcho vyrobylas' rokamy, nikoly ne skarzhytys', nikoly ne krytykuvaty, shchob tam ne trapylos', — tvaryny mozhe b vyslovyly yake slovo sprotyvu. Ale yakraz v tsyu khvylynu, nenache na komandu, usi vivtsi pochaly moghutn'o bleyaty: «Chotyry noghy — dobre, dvi noghy — lipshe! Chotyry noghy — dobre dvi noghy — lipshe!»

Tse tryvalo p'yat' khvylyn bez upynu. A koly vivtsi zaspokoyilys', ne bulo vzhe zmoghy protestuvaty, bo svyni pomasheruvaly nazad u pans'kyj budynok.

Beniyamin vidchuv, shcho chyjs' nis truchaye jogho v pleche. Vin oghlyanuvsya. Tse bula Konyushyna. Yiyi poghlyad buv mutnyj yak nikoly. Ne promovyvshy slova, vona sipnula jogho laghidno za ghryvu i povela za velyku klunyu, de buly zapysani Sim Zapovidej. Deyakyj chas vony stoyaly vdyvlyayuchys' na vymashchenu d'oghtem stinu ta na bili litery.

«Mij zir oslab, — skazala vona nakinets'. — Navit' koly ya bula moloda, ya ne moghla prochytaty, shcho tut napysano. Ale meni zdayet'sya, shcho stina vyghlyadaye inakshe. Chy Sim Zapovidej ostalyst' taki, yak buly zvychajno, Beniyamine?»

Na tsej raz Beniyamin poghodyvsya zlamaty svoye pravylo i vidchytav yij, shcho bulo napysano na stini. Teper bula tam til'ky odna Zapovid'. Vona zvuchala:

Pislya ts'ogho ni trokhy ne zdalos' dyvnym, shcho na drughyj Den' usi svyni, shcho doghlyadaly za pratseyu v kolghospi, nosyly kanchuky mizh ratytsyamy. Ne zdavalosya chudnym diznatys', shcho svyni kupyly sobi radiopryjmach, dumaly provesty telefon ta peredplachuvaly «Dzhona Bullya», «Us'ogho Potrokhy» ta «Zerkalo Dnya». Ne zdavalosya chudnym bachyty, yak Napoleon z lyul'koyu v ryli pokhodzhaye po sadku, shcho pered pans'kym budynkom, ni — navit' todi ni, koly svyni povyjmaly Dzhonsove vbrannya z shakhov. Napoleon poyavyvsya v chornomu surduti, nepravyl'no vshytykh myslyvs'kykh shtanakh, shcho zapynalys' pid kolinamy, ta v shkiryanykh kamashakh; jogho ulyublena l'okha poyavylas' u sukni z minlyvogho shovku, shcho yiyi pani Dzhons zvychajno vdyaghala v nedilyu.

Mynuv tyzhden'. Odnogho dnya nad vechir dekil'ka chepurnen'kykh bidok zayikhalo na khutir. Na oghlyadyny zaprosheno deleghatsiyu susidnikh farmeriv. yim pokazuvaly kolghosp i vony vyslovlyuvaly zakhoplennya usim, shcho bachyly, a zokrema vitryakom. Tvaryny pololy bur'yakove pole. Pratsyuvaly pyl'no, ledve pidvodyly oblychchya vid zemli, ne znayuchy kogho bil'she boyatys': svynej chy lyudej-vidviduvachiv.

Ts'ogho vechora z pans'kogho budynku bulo chuty smikh ta zvuky spiviv. Naraz, koly tvaryny pochuly zvuk peremishanykh gholosiv, yikh rozibrala tsikavist'. Shcho tam teper moghlo diyatys', koly tvaryny vpershe zustrilysya z lyuds'kymy istotamy, yak rivni z rivnymy? Mov zmovyvshys', vony yakomogha tykho pochaly zakradatysya u sadok, shcho pered pans'kym budynkom.

Pered vorit'my zatrymalys', napivzlyakavshys' ity dali, ale Konyushyna povela pered. Na shpyn'kakh dobralys' do budynku i ti zpomizh tvaryn, shcho yim dozvolyav na te rist, zaghlyanuly v seredynu kriz' vikno yidal'ni. Tam, dovkola dovghogho stolu, sydilo z piv desyatka farmeriv i z piv desyatka najbil'sh vydatnykh svynej; Napoleon zajmav pochesne mistse na choli stolu. Svyni pochuvaly sebe zovsim vyghidno v krislakh. Tovarystvo rozvazhalosya ghroyu v karty, ale ghru perervaly na khvylynu, ochevydno na te, shchob vypyty tost. Kruzhlyav velykyj zhban, kukhli napovnyuvaly pyvom. Nikhto ne pomityv zdyvovanykh oblych tvaryn, shcho zaghlyadaly kriz' vikno.

P. Pil'kinghton z Lysychogho Ghayu pidvivsya z kukhlem v rutsi. Vin skazav, shcho za khvylynu poprosyt' dostojne tovarystvo vypyty zdravytsyu. Ta zaky tse stanet'sya jomu, na jogho dumku, lychylo b skazaty dekil'ka sliv.

Dzherelom ghlybokogho vdovolennya dlya n'ogho (kazav vin) — i vin ts'ogho bezsumnivno peven, dlya usikh prysutnikh — ye vidchuttya, shcho dovghomu periodovi nedovir'ya i neporozumin' pryjshov, nareshti, kraj. Buv chas — vono ne tak, shchob vin, abo khto-nebud' z prysutnikh podilyav taki pochuvannya, ale buv chas, koly na dostojnykh vlasnykiv Kolghospu Tvaryn susidy-lyudy dyvylys', vin ne skazav by vorozhe, ta mozhe z deyakymy zasterezhennyamy. Traplyalys' zhalyughidni vypadky, poshyryuvalys' khybni poghlyady. Panuvalo perekonannya, shcho isnuvannya kolghospu, de volodily i keruvaly tvaryny, bula rich do deyakoyi miry nenormal'na, shcho moghla svoyim vplyvom khvylyuvaty susidnye otochennya. Chymalo farmeriv prypuskaly, ne proslidyvshy spravy dokladno, shcho v takomu kolghospi perevazhatyme dukh svavoli i nedystsyplinovanosty. yikh khvylyuvaly mozhlyvi naslidky ts'ogho yavyshcha mizh yikhnimy lyuds'kymy najmytamy. Ta vsi podibni sumnivy zaraz razviyalys'. S'oghodni vin z druzyamy vidvidav Khutir Tvaryn. Vony oghlyanuly kozhnu jogho p'yad' vlasnymy ochyma i shcho vony najshly? Ne til'ky najmodernishi metody, ale dystsyplinu i vporyadkovanist', shcho povynna staty vzirtsem dlya usikh farmeriv de b to ne bulo. Na jogho dumku vin u pravi skazaty, shcho nyzhchi tvaryny v Kolghospi Tvaryn pratsyuyut' bil'she, a distayut' kharchu menshe, yak yakinebud' inshi tvaryny u tsilomu ghrafstvi. Tak vin i jogho s'oghodnishni spivvidviduvachi pomityly baghato rys, shcho yikh namiryayut'sya neghajno zavesty na svoyikh khutorakh.

Vin khoche zakinchyty tsi zavvaghy (kazav vin) novym pidkreslennyam druzhnikh pochuvan', shcho isnuyut' i povynni isnuvaty mizh Kolghospom Tvaryn ta jogho susidamy. Mizh svyn'my ta lyuds'kymy istotamy nemaye, ta j ne povynno buty, zhodnoyi sutychky interesiv. U nykh odnakovi zmaghannya ta odnakovi trudnoshchi. Chy robitnycha problema ne odnakova vsyudy? V ts'omu mistsi promovy stalo ochevydno, shcho p. Pil'kinghton khoche pustyty yakes' staranno prydumane dotepne slivtse, ta na myt' na n'ogho napala veselist', shcho ne dala jomu vyslovyty dotepu. Smikh dushyv jogho i jogho chyslenni pidboriddya po cherzi baghryanily. Nakinets' jomu poshchastylo vydushyty z sebe: «Yakshcho vy zmaghayetes' z nyzhchymy tvarynamy, to v nas ta sama moroka z nyzhchymy klyasamy!» Tse «bon mo» vyklykalo ghominke pryznannya za stolom. P. Pil'kinghton shche raz pryvitav svynej z skupoyu pajkoyu, dovghymy ghodynamy pratsi i vidsutnistyu poturannya: usi tsi vidradni yavyshcha vin pomityv u Kolghospi Tvaryn.

A teper (skazav vin naprykintsi) vin prosyt' tovarystvo pidvestys' i podbaty, shchob charky buly povni. «Panove, — zakinchyv p. Pil'kinghton, — panove, ya pidnoshu zdravytsyu: Za protsvitannya Kolghospu Tvaryn!»

U vidpovid' pochulysya zakhopleni j ryasni oklyky i tupotinnya. Napoleon buv tak zacharovanyj, shcho pokynuv svoye mistse i pishov dovkola stolu choknutys' kukhlem z p. Pil'kinghtonom. Koly radisni vyghuky vtykhomyrylysya, Napoleon, shcho zalyshyvsya navstoyachky, dav zrozumity, shcho j vin khoche skazaty dekil'ka sliv.

Promova jogho, yak i vsi Napoleonovi promovy, bula korotka i do rechi. Vin skazav, shcho takozh shchaslyvyj, shcho chasovi neporozumin' pryjshov kinets'. Dovghyj chas kruzhlyaly chutky — vin maye pidstavu dumaty, shcho yikh poshyryuvav yakyjs' zlostyvyj vorogh, — butsimto u svitoghlyadi jogho ta jogho kolegh ye shchos' pidryvne, a navit' revolyutsijne, yim prychiplyaly namaghannya pidnesty bunt mizh tvarynamy na susidnikh khutorakh. Nishcho ne mozhe buty bil'sh daleke vid pravdy! Zhyty v myri ta buty v normal'nykh torghovel'nykh znosynakh z susidamy, os' yikhnye yedyne bazhannya yak zaraz tak i v mynulomu. Vin dobavyv: tsej kolghosp, shcho vin jogho maye chest' kontrolyuvaty, ye kooperatyvne pidpryyemstvo. Kupcha na kolghosp, shcho nakhodyt'sya v n'ogho — spil'na vlasnist' usikh svynej.

Jomu ne viryt'sya (kazav vin dali), shchob davni pidozry use shche tryvaly, ale nedavno provedeni buly u shchodennykh zvychkakh khutora zminy, shcho povynni vyklykaty dal'shyj zrist dovir'ya. Dosi tvaryny na khutori maly dosyt' nerozumnyj zvychaj zvertayuchys' odne do odnogho kazaty «Tovaryshu». Tse budeprypynene. Buv takozh duzhe chudernats'kyj zvychaj, nevidomogho pokhodzhennya, masheruvaty kozhnoyi nedili vrantsi povz cherep knura, prybytyj v sadu tsvyakhom do pen'ka. I tse bude prypynene, samyj cherep vzhe zakopaly. Dali, vidviduvachi mozhe pomityly zelenyj prapor, shcho maye na shchoghli. Yakshcho tak, to vony mozhe zavvazhyly j te, shcho bile kopyto j bilyj righ, shcho nymy vin buv poznachenyj, teper vzhe usuneno. Vidteper tse bude prosto zelenyj prapor.

Vin kazav, shcho khoche zrobyty lysh odne krytychne zavvazhennya na temu znamenytoyi j dobrosusids'koyi promovy p. Pil'kinghtona. P. Pil'kinghton uves' chas zghaduvav pro «Kolghosp Tvaryn». Vin ochevydno ne migh ts'ogho znaty — bo vin, Napoleon, zaraz upershe pro tse spovishchaye — shcho nazvu «Kolghosp Tvaryn» skasovano. U majbutn'omu kolghosp bude vidomyj yak «Khutir Didivshchyna» — tse na jogho dumku, jogho pravyl'na i pervisna nazva.

«Panove, — zakinchyv Napoleon, — ya khochu pidnesty tsyu samu zdravytsyu, shcho yiyi pidneseno ranishe, ale u zminenij formi. Napovnit' charky po vintsya. Panove, os' moya zdravytsya: Za protsvitannya Khutora Didivshchyna!»

Pochulys' takizh serdechni j radisni proyavy, yak ranishe, i kukhli sporozhneno do dna. Ale zviryatam nazovni, shcho dyvylys' na tsyu stsenu zdalosya, shcho diyet'sya shchos' kumedne. Shcho tse bulo take, shcho zminylosya.na oblychchi kozhnoyi svyni? Stari pomutnili ochi Konyushyny perebighaly z oblychchya na oblychchya. Odni z nykh maly p'yat' pidborid', inshi chotyry, shche inshi maly try. Ta shcho tse bulo take, shcho nemov rozplyvalos' i minyalos'? Oplesky, nareshti, ushchukhly i todi tovarystvo znov uzyalo karty v ruky j prodovzhuvalo perervanu ghru; tvaryny vidijshly pokrad'ky j movchky.

Ta ne projshly j dvadtsyaty yardiv, koly raptovo spynylys'. Z pans'kogho budynku nissya zhakhlyvyj gharmyder. Vony metnulys' nazad i znov zaghlyanuly u vikno. Tak, tam vidbuvalas' ghoryacha superechka. Ghukaly, byly p'yastukamy v stil, kydaly ghostri pidozrili poghlyady, zaperechuvaly z pinoyu u roti. Dzherelo zakolotu bulo mabut' v tomu, shcho Napoleon i p. Pil'kinghton obydva vyjshly vodnochas z vynovogho tuza.

Dvanadtsat' gholosiv krychalo z pereserdya i vsi buly odyn do odnogho podibni. Teper bulo bez zhodnogho sumnivu yasno, shcho trapylosya z oblychchyamy svynej. Stvorinnya, shcho stoyaly nazovni perenosyly poghlyad z svyni na lyudynu i z lyudyny znov na svynyu, ta vzhe ne bulo zmoghy skazaty, khto buly odni, a khto drughi.